sức gợi cho từng công dân một vài lợi ích, như những lợi ích đã từng thúc
đẩy các nhà quý tộc trong các nền quý tộc trị đứng ra hành động.
Các quân vương và các thủ lĩnh khác nữa của các quốc gia dân chủ hãy
nhớ kĩ điều này: chỉ có đam mê và thói quen Tự do là đủ sức có ưu thế đấu
tranh chống lại đam mê và thói quen đi tìm hạnh phúc riêng. Trong trường
hợp “tiêu cực” khi đất nước được chuẩn bị sẵn sàng cho quân địch tới
chiếm, tôi chẳng hình dung thấy nguyên nhân nào khác ngoài việc một quốc
gia dân chủ mà lại không có những thiết chế tự do.
Xưa kia, người ta bắt đầu xung trận với số ít binh lính; người ta tiến hành
những trận đánh nhỏ và tổ chức những cuộc hãm thành dài ngày. Bây giờ,
người ta tiến hành luôn những trận đánh lớn, và ngay khi nào có thể thẳng
tiến đàng hoàng, thế là người ta xốc tới thủ đô đặng kết thúc chiến tranh
ngay tức khắc.
Nghe nói là Napoléon đã phát minh ra hệ thống mới này. Bất kể thế nào,
không nhất thiết phải chờ có một con người để tạo ra được một điều gì
tương tự như vậy. Cách thức Napoléon tiến hành chiến tranh đã được gợi ý
bởi trạng thái xã hội thời ông ta sống, và ông đã thành công vì đã làm cho
chiến thuật đó thích hợp tuyệt vời với trạng thái xã hội đó để rồi chính ông
đứng ra thực hiện lần đầu. Napoléon là người đầu tiên dẫn đầu quân đội trên
con đường thẳng tiến đến tất cả các thủ đô. Nhưng chính là sự suy tàn của
chế độ phong kiến đã mở con đường ấy cho ông. Song ta vẫn có quyền tin
rằng, nếu con người đặc biệt đó ra đời cách đây ba trăm năm, hẳn là bằng
phương pháp của mình ông ta sẽ không thu hái được cùng những kết quả
như vậy, hoặc giả là ông đã phải có một phương pháp khác.
Tôi sẽ chỉ xin nói thêm một lời liên quan đến các cuộc nội chiến, vì tôi e
rằng đã làm mệt bạn đọc rồi.
Phần lớn những điều tôi nói chỉ liên quan đến các cuộc chiến tranh giữa
các quốc gia, chắc gì áp dụng được cho các cuộc nội chiến. Những con
người sống trong các quốc gia dân chủ tự nhiên thì chẳng có tinh thần quân
sự: đôi khi họ có cái tinh thần đó khi họ bị lôi ra chiến trường; nhưng họ
chẳng khi nào chịu nhất tề đứng dậy rồi cùng nhau tự nguyện phơi thân
