46
47
Tây Nam sát vách Xiêm La, các thuộc quốc còn lại và tộc man di khác
nhau nội phụ đều đủ cả, thật là một đại quốc sừng sững giữa trời đất.
(Lúc này) coi là thị tộc cũng không được, coi là quận huyện càng không
được, huống hồ có thể coi là di sao? Song ở đây tạm có vài lời nông cạn
như vậy đã.
Bàn về phép trị nước thì noi nhị đế tam vương, bàn về đạo thống thì
noi lục kinh tứ tử, coi Khổng Mạnh là nhà, coi Chu Trình là cửa. Về học
vấn thì coi Tả, Quốc là nguồn, coi Ban, Mã là nhánh. Về văn chương thì
thơ phú noi Chiêu Minh, Văn Tuyển, xem Lý, Đỗ là tấm gương; thư họa
theo Chu lễ, Lục thư, coi Chung, Vương là mô phạm. Chiêu hiền đãi sĩ, ấy
khoa cử Hán Đường vậy. Đai rộng mũ cao, ấy y phục Tống Minh vậy. Cứ
vậy mà suy, đại để như thế. Xét, đến vậy mà vẫn gọi là di thì ta cũng chẳng
biết thế nào mới là Hoa vậy. Có kẻ nghị luận cao minh nói rằng: Thuấn là
người Đông di, Văn vương là người Tây di, trong kinh truyện có nói đến,
nhưng di ấy tổn hại gì? Há không biết đó chỉ là lời nói chỉ nơi các ngài sinh
ra thôi. Thuấn vẫn là Thuấn, Văn vương vẫn là Văn vương, từ khi có thư
tịch đến giờ có thư tịch nào gọi Thuấn là di đế chăng, gọi Văn vương là di
vương chăng? Cũng có kẻ luận bàn thô thiển rằng: Chắc là do tiếng nói,
trang phục khác lạ nên coi là di đó thôi. Như vậy càng không đúng. Cứ
nói chuyện trước mắt, như một tỉnh Phúc Kiến, là nơi còn di giáo của thày
Chu Khảo Đình, riêng ở vùng Tuyền Chương, người ở đây thường đội khăn
thay mũ, vậy là trang phục khác lạ chăng, có thể vì thế mà coi là di chăng?
Lại như mười tám tỉnh ngôn ngữ khác nhau, tiếng nhà quê và tiếng nhà
quan cũng khác nhau, vậy là tiếng nói khác lạ chăng, có thể vì thế mà coi
là di chăng?
Để thấu hiểu cái nghĩa Hoa di, nên tìm trong văn chương lễ nghĩa,
vậy thì lời luận biện của tôi cũng chẳng cần viết ra, tôi đâu có ưa biện
luận, là do tôi bất đắc dĩ mà thôi.
Lời bàn luận này sau khi viết ra, đến tay Tôn tổng đốc, ông tuyên bố tại chỗ:
Quý sứ lần này đến đây, bản đốc tự dùng lễ sứ thần để đối đãi, không dám coi là
ngoại di nữa. Sau đó sĩ phu Trung châu nối nhau sao chép, có nhiều người viết
thêm lời bình phẩm ngợi ca. Có ông Lý Chấn Nhân là Nho học Huấn đạo, tính
cực khẳng khái, sau khi thấy áo mũ nước ta liền ném mũ của mình xuống đất
nói rằng: Ta là di rồi, sao lại coi người ta là di đây?
明甚通乎華夷之義，但當於文章禮義中求之，余之辨可無作也而余
豈好辨哉，余不得已也。此辨既出逮入見孫總督當堂宣示云：貴使此來本
督自以使臣之禮待之，不敢以外夷視也。既而中州士夫抄者相繼，其中
亦多有評閲稱賞者有儒學訓導李振仁者為人極慷慨，睹我衣冠乃自擲其帽
曰：我是夷而反夷人乎哉？
Dịch nghĩa:
Từ xưa, có Trung Hoa thì có di địch, ấy là sự ngăn cách tự nhiên
của trời đất. Hoa là Hoa mà di là di, cũng là sự phân biệt nghiêm minh
của thánh hiền. Hoa là Hoa, bất kể bản thân văn minh không man mọi,
hay không man mọi nhưng lại bị coi là man mọi, đều không thể không
biện luận cho rõ ràng được. Xét, di được gọi là
di, kinh truyện thánh hiền coi là kẻ khác
(không
phải giống nòi ta - TQĐ chú)
nên Chu công phải
thảo phạt. Cớ sao vậy? Có bọn chuyên làm việc
bạo ngược không biết lễ nghĩa danh phận, như
Kinh Sở thời xưa; cũng lại có bọn đem cả nước
ra làm trò dị hợm, bất chấp cương thường đạo
nghĩa của người ta, như bọn man di giảo quyệt
Đông Tây Dương thời nay vậy; gọi chúng là di
là vì cách làm của chúng.
Nước Việt ta là phường ấy chăng? Nước
Việt ta không phải chúng vậy, mà là hậu duệ
của Viêm Đế, họ Thần Nông, bậc thánh Trung
quốc thời cổ vậy. Thời cổ là vùng hoang viễn,
chưa khai hóa, bấy giờ coi là di thì được.
Nhưng đến thời Chu đã là Việt Thường, coi
là thị tộc, các đời sau là Giao Chỉ, coi là quận
huyện, chưa bao giờ gọi là di cả. Huống hồ, từ
thời Trần, Lê, quốc thổ An Nam ngày càng mở
rộng, đến nay đã gấp bội lần, phía Bắc giáp ba
tỉnh Quảng Đông, Quảng Tây, Vân Nam của
Trung châu; phía Tây khống chế các tộc man
di, tiếp với các nước Nam Chưởng, Miến Điện;
phía Đông trông ra bể lớn, ôm bọc các đảo;
phía Nam cũng chạm tới biển, vòng qua phía
Tại Việt Nam, quy chế áo Cổn
mũ Miện bị phế bỏ vào thời Lê
Trung Hưng và được khôi phục
vào thời Nguyễn. Tại Trung
Quốc, quy chế này bị phế bỏ
vào thời Thanh. Trong ảnh là
quan nhà Nguyễn mặc Cổn
Miện dẫn theo BAVH.
