Thử nghiệm không thành. Dường như để khẳng định điều này còn thêm
một sự so sánh: hai cảnh đông người, một – trong trụ sở các nhà văn
(“Chuyện xảy ra ở Griboiedov”); cảnh khác – trong thế giới siêu nhiên (Ðại
vũ hội của Satan”).
Hai vũ hội – hai cảnh dưới dịa ngục, dẫu trong cảnh thứ nhất là những
xác chết về tâm hồn, còn trong cảnh thứ hai – cả tâm hồn lẫn thể xác. Trong
một cảnh, chỉ huy là thuyền trưởng cướp biển “dưới lá cờ đen với chiếc đầu
lâu Adam” Artribald Artribaldovich, trong cảnh thứ hai là chính Satan. Cả
hai vũ hội đều bắt đầu bằng tiếng hô “Allilui-a!”, nghĩa là “Hãy ngợi ca
Chúa!”, nhưng trong những cảnh này thì đó đúng là tiếng gào của “những kẻ
no say trác táng” hướng về chúa tể của bóng tối (Sách Khải huyền, 17, 2).
Nhưng điều đó có chứng tỏ sự chiến thắng và lẽ phải thuộc về Voland
và sự thất bại của Iesua Ha-Notxri trong trận chiến vì tâm hồn con người
không?
Trước hết, cần lưu ý rằng hình tượng Satan ở Bulgakov cũng không
phù hợp với các quan niệm truyền thống. Trong Voland, tất nhiên, chẳng có
gì theo kiểu các thuyết lãng mạn biến hung thần thành nhân vật tích cực đối
lập với Chúa Trời xấu (như ở Byron hoặc Anatole Frans), nhưng đồng thời
trong bất kì trường hợp nào ông ta cũng không tự mình đối lập, và tác giả
không để ông ta đối lập với Chúa. Còn thái độ của ông ta đối với Iesua thì
Voland, theo lời ông ta, đơn thuần chỉ là “thuộc về một ngành khác”. Như
thế Satan của Bulgakov đã mất đi vai trò kẻ vu khống và khiêu khích của
Satan trong Tân Ước. Ông ta được dành lại vai công tố viên, người buộc tội
những thói xấu của loài người và người điều khiển tâm hồn những kẻ tội lỗi.
Ðiều này gần hơn với khái mềm về Satan của Cựu Ước, nhưng không phải
trùng hợp hoàn toàn.
Ngoài ra, ý kiến của Voland về con người không hoàn toàn là phủ định,
khác với ý kiến của Satan trong “Sách Giop” hay của Mephistopheles của
Goethe. Một điều đáng chú ý, là Voland nói với Nghệ Nhân với sự kính
trọng, như với người ngang hàng với mình (hình như, trong toàn bộ tiểu
thuyết về Nghệ Nhân chỉ giữa họ mới có cuộc trò chuyện xứng đáng).
