với Pilat về ông ta: “Tai họa là ở chỗ (…) ngài là người quá cô độc và đã
hoàn toàn mất hết lòng tin vào mọi người (…) Cuộc sống của ngài quá đạm
bạc, thưa ighemon”.
Nhưng quan trọng hơn luận điểm có khả năng ấy trong tiểu sử là quan
điểm lịch sử – triết học của Bulgakov mà chúng ta tìm thấy trong Nghệ
Nhân và Margarita (cả trong Bạch vệ) và làm quan điểm của Bulgakov gần
với quan điểm lịch sử của Tolstoi trong Chiến tranh và hòa bình.
Trong nửa đầu thế kỷ XX, nhiều người cho quan điểm của L. Tolstoi đã
bị chính tiến trình của các sự kiện lịch sử bác bỏ: trước mắt họ những “nhà
cách mạng” dường như đang điều khiển bước đi của lịch sử. Và không ngẫu
nhiên mà T. Mann kết thúc con đường sáng tác của mình bằng tác phẩm
không tưởng lịch sử – triết lí về nhà độc tài cổ đại Joseph Ðiển Trai. H.
Mann viết tiểu thuyết về Henri Navara, A. Tolstoi viết về Piot’r Ðại Ðế,
Barbusse viết về Stalin…
Bulgakov cười nhạo huyền thoại về “vĩ nhân” sáng tạo ra lịch sử ngay
trong hình tượng Simon Petliura trong Bạch vệ. Trong tác phẩm cuối cùng
của đời mình, ông đưa ra lời giải đáp chung cho vấn đề này. Giống như
Napoleon của Tolstoi tưởng tượng rằng ông ta có thể “verser” hay không
“verser” “le sang des peuples” (“làm đổ máu” hay không “làm đổ máu” “các
dân tộc”), Pilat cũng cho rằng ông ta có thể điều hành số phận và cuộc đời
những con người; nhưng Iesua đã bác bỏ điều đó: “Và ở đây ngài cũng lầm,
– người bị bắt mỉm cười rạng rỡ, đưa bàn tay che nắng, đáp. – Ngài hãy tin
rằng, có lẽ chỉ người nào treo nó lên mới cắt đứt được nó”.
Voland, trong câu chuyện với Berlioz và Bezdomnưi, còn kiên quyết
hơn trong việc phủ nhận khuynh hướng lãng mạn của chủ nghĩa duy ý chí.
Trả lời câu hỏi: “Ai là người điều hành cuộc sống của con người và nói
chung, toàn bộ kỷ cương trật tự trên mặt đất?”, nhà thơ Bezdomnưi đáp như
một sự thật hiển nhiên: “Tự con người điều hành lấy”. Nhưng Voland đưa ra
một chứng cứ hết sức đơn giản nhưng không thể bác bỏ được: Con người
không thể điều hành không chỉ lịch sử, mà ngay cả cuộc đời của chính mình,
ít ra là vì anh ta không chỉ phải chết, mà còn chết một cách bất ngờ. “Và rồi
