một kết thúc bi thảm: cái người mà chỉ vừa mới đây còn cho rằng mình điều
hành một cái gì đó, giờ bỗng nằm bất động trong hòm gỗ, và những người
xung quanh hiểu rằng người vừa nằm xuống chẳng còn được tích sự gì, liền
đem đi hỏa thiêu”.
Ðó là những nét chung nhất ý nghĩa lịch sử – triết học và tôn giáo – đạo
đức của tiểu thuyết Nghệ Nhân và Margarita. Tác phẩm này sâu sắc và
phong phú đến mức không thể nào nói hết trong một bài báo, cũng như trong
nhiều cuốn sách, như thường vẫn vậy đối với bất kỳ tác phẩm nghệ thuật lớn
nào. Về cuốn tiểu thuyết này đã được viết rất nhiều, nó sẽ còn có một cuộc
sống lâu dài, và người ta sẽ còn viết nhiều về nó, tiếp tục khám phá ra những
điều mới mẻ của nó.
(M. Bulgakov. Tuyển tập tác phẩm năm tập, Tập 5, M.1990, trang 612-630)
