X. BẢN CHẤT QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN CỦA CÁC NỀN
VĂN MINH
(1) HAI DẤU VẾT SAI LẦM
Nhờ quan sát, chúng ta đã phát hiện ra rằng, thách thức mang nhân tố
kích thích là thách thức nằm trong giới hạn giữa hai thái cực thừa và thiếu
độ khắc nghiệt, vì một thách thức thiếu khắc nghiệt sẽ không gây ra sự kích
thích, trong khi một thách thức quá khắc nghiệt sẽ triệt tiêu tinh thần phản
ứng đáp trả. Nhưng còn những thách thức nằm ở mức giới hạn trên (thừa
tính khắc nghiệt) vừa đề cập thì sao? Nếu chỉ xét sơ lược thì đây là thách
thức mang nhân tố kích thích cực đại; và qua những ví dụ cụ thể về người
Polynesia, người Eskimo, người du mục, người Osmanli và người Sparta,
chúng ta thấy rằng những thách thức như vậy có khuynh hướng tạo nên một
kỳ tích. Tuy nhiên, chúng ta cũng đã thấy trong chương tiếp theo của câu
chuyện, những người đã tạo ra các kỳ tích này phải trả giá bằng một hình
phạt chung thân, đó là sự giam hãm khả năng phát triển của họ. Do đó, về
chi tiết, chúng ta phải phát biểu rằng, sự kích thích phản ứng đáp trả mạnh
mẽ nhất tại một thời điểm nhất định không phải là căn cứ để xác định thách
thức đó có phải là tối ưu theo quan điểm nhân tố tác động kích thích phản
ứng đáp trả tốt nhất từ đầu đến cuối hay không. Thách thức tối ưu thực sự
không chỉ kích thích cộng đồng chịu thách thức đạt tới một phản ứng đáp
trả thành công đơn lẻ mà còn tạo cho cộng đồng đó động lượng để chuyển
sang bước tiếp theo: từ một thành tựu cụ thể, từ giải pháp cho một vấn đề
cụ thể bước sang một vấn đề khác, tư trạng thái Âm sang trạng thái Dương.
Sau khi hình thành, một nền văn minh muốn tiếp tục phát triển thì sự vận
động đơn lẻ từ một trạng thái dao động để phục hồi trạng thái thăng bằng là
chưa đủ. Và để biến vận động nói trên thành một chuỗi vận động lặp đi lặp
lại theo một nhịp điệu đều đặn, thì phải có một élan vital (theo khái niệm
của Bergson), đưa cộng đồng chịu thách thức vượt qua trạng thái cân bằng
chuyển sang một trạng thái mất cân bằng mới, đặt ra một thách thức mới và
từ đó thôi thúc cộng đồng đó tạo ra một phản ứng đáp trả mới dưới hình
