thung lũng sông Nile, đẩy lùi tất cả những nền văn minh khác mà nó gặp:
nền văn minh Syria, Ai Cập, Babylon và Ấn Độ cổ. Và trong khoảng hai
thế kỷ tiếp theo, nó tiếp tục bành trướng, dưới lá cờ của Đế chế La Mã, lấn
sâu vào vùng đất nội địa của người rợ ở châu Âu và Tây Bắc Phi. Dù vậy,
rõ ràng đây là thời kỳ mà nền văn minh Hy Lạp cổ bước vào quá trình suy
tàn.
Lịch sử của hầu như tất cả mọi nền văn minh đều thể hiện những ví dụ
minh họa cho thấy, giai đoạn bành trướng địa lý trùng khớp với sự suy đồi
về chất lượng. Chúng ta sẽ chỉ chọn ra hai ví dụ.
Nền văn minh Minoan đạt tới phạm vi bành trướng rộng lớn nhất vào
thời kỳ mà các nhà khảo cổ hiện đại của chúng ta đặt tên là “Cuối Minoan
III”, và giai đoạn này không bắt đầu trước thảm họa Cnossus vào khoảng
năm 1425 trước CN; nghĩa là, nó không bắt đầu trước tai ương khiến cho
chính quyền trung ương của nền văn minh Minoan - “quyền lực của biển
Minos” - bị sụp đổ và được thế chỗ bởi giai đoạn quá độ trong đó xã hội
Minoan rơi vào thời kỳ loạn lạc. Dấu ấn của sự xuống cấp được in đậm trên
tất cả mọi sản phẩm vật chất của nền văn minh Minoan kể từ giai đoạn thứ
3 của thời kỳ “Cuối Minoan”, cũng rõ ràng như việc các sản phẩm này vượt
trên tất cả các sản phẩm trước đó của nền văn minh Minoan về phương diện
phân bổ địa lý. Có vẻ như sự sụt giảm chất lượng là cái giá phải trả cho sự
gia tăng số lượng.
Trong lịch sử xã hội Trung Hoa cổ đại - tiền đề của xã hội Viễn Đông
hiện nay - hiện tượng kể trên được lặp lại. Trong suốt giai đoạn cực thịnh,
lãnh thổ của nền văn minh Trung Hoa cổ không mở rộng vượt quá đồng
bằng sông Hoàng Hà. Chính trong giai đoạn loạn lạc của nó - “thời Chiến
Quốc”, như cách gọi của người Trung Hoa - thế giới Trung Hoa cổ mới sáp
nhập đồng bằng sông Dương Tử ở phía nam và vùng đồng bằng phía bắc
Peiho ở phía đối diện. Tần Thủy Hoàng - người sáng lập chính quyền trung
ương của xã hội Trung Hoa cổ - đã đẩy các đường biên giới chính trị của
mình đến vị trí ngày nay vẫn còn được đánh dấu bởi Vạn Lý Trường
Thành; và vương triều Hán - những người thừa kế công sức của nhà Tần -
