tiếp tục đẩy chúng đi xa hơn nữa về phía nam. Do đó, trong lịch sử nền văn
minh Trung Hoa cổ đại, các giai đoạn bành trướng lãnh thổ địa lý và suy
tàn về xã hội là trùng khớp với nhau.
Cuối cùng, nếu chuyển sang lịch sử chưa hoàn tất của nền văn minh
Tây phương của chúng ta và coi sự bành trướng trong thời kỳ đầu của nó
khi thôn tính các nền văn minh yểu mệnh Viễn Tây và Scandinavia; sự
bành trướng của nó từ sông Rhine tới Vistula khi thảo phạt các cộng đồng
người rợ Bắc Âu và từ dãy Alps tới dãy Carpathians sau quá trình tiêu diệt
người Hungary - quân tiên phong của người du mục ở thảo nguyên Á-Âu;
và cuộc bành trướng sau đó tới khắp mọi ngóc ngách của vùng đồng bằng
Địa Trung Hải, từ eo biển Gibraltar tới cửa sông Nile và sông Don trong
động thái mở rộng ồ ạt nhưng sớm lụi tàn bằng cả hai công cụ chinh phạt
và kinh tế có thể được gọi rất ngắn gọn là “cuộc Thập tự chinh”; chúng ta
có thể đồng ý rằng tất cả những động thái đó, cũng như giai đoạn bành
trướng trước đây của người Hy Lạp cổ, là các ví dụ minh họa việc mở rộng
lãnh thổ địa lý không đi kèm và cũng không kéo theo sự tiến bộ thực sự của
nền văn minh. Nhưng khi chúng ta nghiên cứu sự tiếp nối của nó, đó là
cuộc bành trướng tầm cỡ toàn cầu trong những thế kỷ gần đây thì chúng ta
chỉ có thể dừng lại và kinh ngạc. Không một người thận trọng nào trong thế
hệ chúng ta dám đưa ra câu trả lời chắc chắn cho câu hỏi này.
Giờ đây, chúng ta sẽ chuyển sang phần tiếp theo trong chủ đề của
mình và xem xét, liệu tiến trình chinh phục môi trường tự nhiên bằng cách
phát triển kỹ thuật có cung cấp cho chúng ta một tiêu chuẩn thỏa đáng về
sự tiến bộ thực chất của một nền văn minh hay không? Có chứng cứ nào
thể hiện mối tương quan tích cực giữa sự phát triển kỹ thuật với tiến trình
phát triển xã hội không?
Mối tương quan này được công nhận trong bảng phân loại của các nhà
khảo cổ học hiện đại, trong đó một chuỗi trạng thái phát triển kỹ thuật vật
chất được coi là biểu thị của một chuỗi tương ứng trong tiến trình phát triển
của nền văn minh. Theo tinh thần này, lịch sử nhân loại được đại diện bởi
một chuỗi “thời kỳ” được phân biệt bằng tên gọi theo kỹ thuật: thời kỳ Đồ
