vào giai đoạn suy tàn, hoặc trái lại, kỹ thuật vẫn giữ nguyên trong khi nền
văn minh vận động - theo cả hai chiều tiến bộ và thoái bộ.
Ví dụ, một kỹ thuật bậc cao đã được phát triển ở tất cả các nền văn
minh bị giam hãm. Người Polynesia xuất sắc trong vai trò những nhà hàng
hải, người Eskimo là những ngư dân cự phách, người Sparta là chiến binh,
người du mục là chuyên gia thuần hóa ngựa hoang, người Osmanli là
chuyên gia thuần hóa con người. Tất cả các trường hợp này đều là các nền
văn minh đứng yên không chuyển động trong khi kỹ thuật phát triển.
Một ví dụ của trường hợp kỹ thuật phát triển trong khi nền văn minh
suy tàn đó là sự tương phản giữa thời kỳ đồ đá cũ và thời kỳ đồ đá mới ở
Âu châu, vốn là hai giai đoạn kế cận nhau trong bảng phân chia niên đại
theo kỹ thuật. Xã hội đồ đá cũ vẫn duy trì các công cụ thô sơ, nhưng nó đã
phát triển một ý thức mỹ thuật tốt và không hề sao lãng việc khám phá
những phương tiện đơn giản nhất định để biểu đạt hình ảnh. Những hình vẽ
muông thú khéo léo và sống động bằng than trên các bức tường hang động
của người đồ đá cũ khiến chúng ta phải thán phục. Xã hội đồ đá mới đã bỏ
rất nhiều công sức để tự trang bị cho mình những công cụ truyền thụ văn
hóa tốt hơn, và có thể đã sử dụng những công cụ này trong cuộc đấu tranh
sinh tồn với người đồ đá cũ, trong đó Homo Pictor bị hạ bệ và chỉ còn lại
một mình Homo Faber làm chủ môi trường. Dù trong trường hợp nào thì sự
thay đổi này, vốn mở đầu cho một tiến bộ nổi bật về mặt kỹ thuật, rõ ràng
là một sự thoái bộ của nền văn minh; vì nghệ thuật của người đồ đá cũ cũng
đã chết theo họ.
Tương tự như vậy, về mặt kỹ thuật, nền văn minh Maya chưa bao giờ
phát triển vượt quá thời kỳ đồ đá, trong khi các nền văn minh hậu duệ
Mexic và Yucatec của nó đạt được những tiến bộ đáng kể trong việc sử
dụng nhiều loại kim khí trong suốt 500 năm trước cuộc chinh phạt của
người Tây Ban Nha. Dù vậy, vẫn không thể phủ nhận rằng xã hội Maya đã
đạt tới một trình độ văn minh cao hơn nhiều so với hai xã hội tầm thường
thừa kế nó.
