Năng lượng dữ dội tiềm tàng bên trong nó lần đầu tiên thể hiện qua phản
ứng bạo lực chống lại nỗ lực của vua Sparta Cleomenes I nhằm sát nhập nó
vào vương triều Lacedaemon. Sau phản ứng mạnh mẽ chống vương triều
Lacedaemon, Athens lại thờ ơ vói tình trạng thuộc địa hóa của mình, và
trong một chừng mực nào đó, đã chủ động tách biệt mình với phần còn lại
của thế giới Hy Lạp cổ trong khoảng hai thế kỷ. Dù vậy, giai đoạn hai thế
kỷ này không phải là thời kỳ hoàn toàn không hoạt động của Athens. Trái
lại, nó đã tận dụng thời gian ẩn dật rất dài này để tập trung năng lượng của
mình vào việc giải quyết vấn đề chung của xã hội Hy Lạp cổ theo một giải
pháp mới của riêng mình – giải pháp của Athens đã chứng tỏ tính ưu việt
của nó qua sự thành công, trong khi giải pháp thuộc địa hóa và giải pháp
của Sparta đã đem lại những kết quả không mỹ mãn. Chính trong thời kỳ
hưng thịnh này, khi Athens tái thiết mọi cơ cấu truyền thống của nó cho
phù hợp với lối sống mới, và cuối cùng đã quay trở lại đấu trường. Nhưng,
khi trở về, Athens đã mang theo một động lực lớn chưa từng có tiền lệ
trong lịch sử Hy Lạp cổ.
Athens đánh dấu sự trở về của mình bằng một sự kiện gây chấn động
là khai chiến với Đế chế Ba Tư. Cũng chính Athens là kẻ đã đáp ứng –
trong khi người Sparta tụt lại phía sau – lời kêu gọi của các cuộc khởi nghĩa
Hy Lạp châu Á vào năm 499 trước CN, và kể từ thời điểm đó trở đi, Athens
đã đứng ra đảm nhận vai trò chủ đạo trong cuộc chiến 50 năm giữa hai
chính quyền trung ương của các xã hội Hy Lạp và Syria cổ. Trong vòng hai
thế kỷ kể từ đầu thế kỷ thứ năm trước CN, vai trò của Athens trong lịch sử
hoàn toàn tương phản với vai trò của nó trong khoảng thời gian tương
đương trước đó. Trong giai đoạn thứ hai này, nó luôn luôn đóng vai trò
trung tâm trong cuộc hỗn chiến trên chính trường đối nội của xã hội Hy
Lạp cổ, và mãi tới khi nhận ra sự vượt trội của gã khổng lồ mới chào đời
dưới cái tên “cuộc phiêu lưu ở phương Đông của Alexander”, nó mới miễn
cưỡng từ bỏ địa vị và gánh nặng là một “thế lực lớn” trong xã hội Hy Lạp
cổ. Nhưng sự thoái lui của nó sau thất bại cuối cùng trong lĩnh vực quân sự
trước người Macedon vào năm 262 trước CN cũng chưa phải là điểm kết
