hợp thể chế cũ với lực lượng xã hội mới) không đơn thuần chậm lại mà còn
thất bại.
Rõ ràng, mỗi khi lực lượng xã hội mới thách thức cấu trúc tổ chức
hiện có, có ba kết quả khả dĩ: một là điều chỉnh hài hòa cấu trúc với lực
lượng, hai là tiến hành cách mạng (đồng nghĩa với sự chậm trễ và điều
chỉnh trái ngược nhau), cuối cùng là tội ác. Nếu điều chỉnh hài hòa chiếm
ưu thế, xã hội tiếp tục phát triển; giả sử nổ ra cách mạng, sự phát triển sẽ
đâm ra mạo hiểm; trường hợp là tội ác, chúng ta có thể tiên đoán một sự
sụp đổ. Loạt ví dụ sau sẽ minh họa công thức vừa trình bày.
Tác động của chủ nghĩa công nghiệp lên chế độ nô lệ
Trong hai thế kỷ qua, hai lực lượng xã hội mới năng động đã hình
thành, đó là hệ thống công nghiệp và chế độ dân chủ, và một trong những
thể chế cũ mà hai lực lượng này phải đương đầu là chế độ nô lệ. Thể chế nô
lệ bạo tàn đã góp phần rất lớn vào sự suy vong của xã hội Hy Lạp, và chưa
bao giờ bảo vệ chỗ đứng vững chắc xứ sở của xã hội Tây phương, nhưng từ
thế kỷ 16 trở đi (khi người Cơ Đốc Tây phương bành trướng trên biển), chế
độ nô lệ đã hình thành ở một số thuộc địa hải ngoại mới. Tuy nhiên, trong
suốt thời gian dài, phạm vi bùng nổ chế độ nô lệ đồn điền không còn rộng
rãi nữa. Vào cuối thế kỷ 19, lực lượng mới của hệ thống công nghiệp và
chế độ cộng hòa bắt đầu tỏa ra từ nước Anh đến phần còn lại của thế giới
phương Tây, trong khi chế độ nô lệ vẫn bó hẹp ở ven rìa thuộc địa, và thậm
chí có khu vực đang co cụm lại. Những chính khách vốn là chủ nô như
Washington và Jefferson không chỉ lên án thể chế này mà còn có một cái
nhìn khá lạc quan về viễn cảnh không còn chế độ nô lệ trong thế kỷ tới.
Thế nhưng, sự bùng nổ cách mạng công nghiệp ở Anh đã loại trừ khả
năng này, vì nó kích thích nhu cầu về nguyên liệu thô do các nô lệ đồn điền
sản xuất ra. Chủ nghĩa công nghiệp đã làm sống dậy chế độ nô lệ vốn èo
uột và lỗi thời. Giờ đây, xã hội phương Tây đối mặt với hai sự chọn lựa:
một là tích cực chấm dứt ngay chế độ nô lệ, hai là để yên cho tệ nạn xã hội
này được động lực mới của chủ nghĩa công nghiệp biến thành mối nguy lớn
cho cuộc sống xã hội.
