đạm? Nếu quay về quá khứ, chúng ta hẳn sẽ bối rối trong giây lát khi biết
rằng, ngay khi cuộc nội chiến xảy ra, tiểu bang Bắc Carolina có thể chế xã
hội nghèo nàn trong khi Virginia và Nam Carolina sở hữu sức sống bền bỉ
hiếm có. Trong 40 năm đầu của lịch sử liên minh Hoa Kỳ, Virginia được
xem là tiểu bang dẫn đầu, sản sinh 4 trong 5 vị tổng thống đầu tiên. Nó còn
là quê hương của John Marshall, người đã chấm dứt tình trạng nhập nhằng
và xé lẻ giữa các bang trên thực tế của Hoa Kỳ bằng việc triệu tập Hội nghị
Philadelphia. Và khi Virginia tụt hậu sau năm 1825, Nam Carolina dưới
“tài lãnh đạo” của Calhoun đã lèo lái các tiểu bang miền Nam vào con
đường sụp đổ trong cuộc nội chiến. Suốt thời gian này, người ta ít nghe nói
tới Nam Carolina – nơi đất đai nghèo nàn mà cũng chẳng có cảng biển.
Những tiểu nông nghèo khổ ở Nam Carolina (chủ yếu xuất thân từ người
nhập cư vô công rồi nghề ở Virginia hay Nam Carolina) không thể sánh
bằng điền chủ ở Virginia hay người trồng bông ở Bắc Carolina.
Thất bại ban đầu của Bắc Carolina so với những người hàng xóm tuy
dễ lý giải, song những thất bại và thành công tiếp theo thì sao? Lời giải
thích cũng giống như trường hợp của Piedmont, Bắc Carolina chưa bị sự
sùng bái quá khứ lẫy lừng một thời kiềm chế; Bắc Carolina mất mát tương
đối ít sau thất bại trong cuộc nội chiến, bởi chẳng có gì nhiều để mất cả; và
càng ít sụp đổ bao nhiêu, thì nó khôi phục dễ dàng nhanh chóng bấy nhiêu.
Quan niệm mới về vấn đề cũ
Những ví dụ về tài mô phỏng sáng tạo làm sáng tỏ cho chúng ta một
hiện tượng vốn đã gây nhiều sự chú ý trong phần đầu của cuốn sách này, có
tên là “Nhân tố kích thích của vùng đất mới”. Giờ đây, nó lại xuất hiện
trong những ví dụ kể trên: người không phải là Do Thái với người Do Thái,
người Piedmont với người Milan và Venice, và Bắc Carolina với người
hàng xóm phương bắc và phương nam. Nếu theo đuổi tiếp cuộc điều tra về
Athens, chúng ta sẽ thấy chính ở Achaia chứ không phải ở Attica, vào thế
kỷ 3 và 2 trước CN, người Hy Lạp đã tiến gần đến giải pháp hợp thành liên
bang các thành phố độc lập có chủ quyền để có thể duy trì nền độc lập
trước các cường quốc bên ngoài Hy Lạp. Có thể thấy, sự màu mỡ hơn hẳn
