chuyển từ chương 2 sang chương 3 tại bước ngoặt của thế kỷ 4 sang thế kỷ
3 trước CN.
Nhìn chung, dấu hiệu bên ngoài chủ yếu của bước quá độ này là
phương diện vật chất tăng đột biến trong đời sống Hy Lạp. Ngành hàng hải
vốn bó hẹp ở bờ biển vịnh Địa Trung Hải, nay bành trướng qua đất liền từ
Dardanelles đến Ấn Độ, từ Olympus và Apennines đến Danube và Rhine.
Trong một xã hội đã bành trướng về mặt địa lý nhưng không thể thiết lập
luật pháp và trật tự giữa các nước mà nó đi qua, thì thành phố độc lập có
chủ quyền trở nên nhỏ bé tới mức không còn gây ảnh hưởng trong đời sống
chính trị nữa. Bản thân điều này không hẳn là bất hạnh; thực vậy, sự kết
thúc hình thức chủ quyền địa phương truyền thống tồn tại bấy lâu ở Hy Lạp
là cơ hội trời cho để tống khứ gánh nặng về chủ quyền địa phương. Nếu
Alexander tự liên minh với Zeno và Epicurus, người Hy Lạp có lẽ đã thành
công khi bước thẳng từ thể chế đô thị-quốc gia nhỏ hẹp sang thành phố
quốc tế; và với sự kiện đó, xã hội Hy Lạp có lẽ đã hồi sinh. Tuy nhiên,
Alexander sớm qua đời và phó mặc tất cả cho những người kế vị định đoạt.
Những cuộc tranh giành ngang tài ngang sức của các chỉ huy trưởng
Macedonia đã góp phần duy trì thể chế chủ quyền địa phương trong kỷ
nguyên mới mà Alexander đã khai sinh. Nhưng trên bình diện vật chất phát
triển vượt bậc trong đời sống của người Hy lạp, chỉ có thể duy trì chủ
quyền địa phương với một điều kiện, đó là những đô thị độc lập có chủ
quyền kia phải tìm đường cho nhà nước mới có tầm cỡ cao hơn.
Những nhà nước mới này đã mở ra thành công, nhưng do một loạt đòn
hạ gục của người La Mã nhắm vào chúng từ năm 220 đến 168 trước CN, số
lượng nhà nước kiểu này giảm sút mạnh. Xã hội Hy Lạp mất cơ hội thành
lập liên bang tự nguyện, giờ bám chặt vào nhau trong những mối ràng buộc
của nhà nước chung. Nhưng điều thú vị có ích cho mục đích của chúng ta
hiện nay là ở chỗ, cả phản ứng trước thách thức của người La Mã dẫn đến
thất bại của Athens thời Pericles cùng những lý do khác đóng góp vào sự
thất bại đó đều là sản phẩm của nhiều thành viên Hy Lạp – những người
