của đời sống tâm linh trên mảnh đất mà xã hội mới còn bỏ trống. Trong sự
nghèo nàn của đời sống tinh thần đó, tàn dư của một tôn giáo cũ, thay vì bị
quét sạch như xã hội Tây phương của chúng ta đã quét sạch thuật phù thủy
khi nó dám thách thức Giáo hội, có thể lại được tái khám phá như một báu
vật bị chôn giấu. Và một số thần thánh cũ có thể đáp ứng nhu cầu của thời
đại bằng một kết hợp ngoại lai giữa nghi thức Cơ Đốc giáo chiếm ưu thế
với những nghi lễ của người man di có nguồn gốc từ người Finn hoặc
người Magyar.
Dựa trên đặc điểm tương đồng này, chúng ta có thể tái lập cơ cấu lịch
sử tôn giáo của thế giới Hy Lạp cổ như sau: sự phục hưng các huyền thoại
cổ xưa về Eleusis và sự phát minh thuyết thần bí - theo Nilsson là một tôn
giáo tự biện, được tạo ra bởi một vị thánh mộ đạo - từ sự kết hợp giữa các
nghi lễ Dionysus của người Thrace và các huyền thoại Minoan về sự sinh
ra và mất đi của thần Zeus của người Crete. Rõ ràng là cả huyền thoại cổ
xưa của người Eleusis lẫn thuyết thần bí đều cung cấp cho xã hội Hy Lạp
cổ đại một thứ dưỡng chất tinh thần mà nó cần nhưng không thể tìm được
trong tín ngưỡng đa thần giáo Olympus, một thuyết tâm linh của “thế giới
khác” như chúng ta đã từng mong tìm thấy ở thời kỳ loạn lạc. Thuyết tâm
linh do giai cấp bị trị trong nước tạo ra và cuộc chống đối của họ với giáo
hội trung ương như một điều tất yếu.
Dựa trên những điểm tương đồng này, phải chăng ta sẽ không ngạc
nhiên nếu nhận thấy trong các huyền thoại và thuyết huyền bí có tồn tại
linh hồn của tôn giáo chung của Minoan. Dù cho sự suy đoán này có đúng
sự thật (và điều này bị nghi vấn trong phần sau của cuốn sách khi phân tích
nguồn gốc thuyết huyền bí)
thì nó cũng khó mà đảm bảo cho chúng ta coi
xã hội Hy Lạp cổ là một hậu duệ thật sự của xã hội trước đó. Lý do nào đã
khiến giáo hội này phải trỗi dậy từ đống tro tàn để rồi bị diệt vong? Và ai là
người kết liễu nó nếu không phải là những người rợ đã tàn phá thế giới
Minoan? Khi tiếp thu thuyết đa thần từ những người Achaea hiếu sát,
“những kẻ cướp thành thị”, xã hội Hy Lạp cổ đã tuyên bố thừa nhận họ là
“cha mẹ” của nó. Nó không thể tự mình thừa kế xã hội Minoan nếu không
