trên nền tảng vững chắc hơn, việc làm mà trước đây người Anh đã thực
hiện ở Ấn Độ.
Khi xã hội đang tan rã buộc phải dung nạp kiến trúc xa lạ nào đó để có
được chính quyền trung ương, thì cũng chứng tỏ thiểu số thống trị quốc nội
đã trở nên bất tài vô dụng; và hình phạt khó tránh khỏi cho tình trạng suy
yếu này là sự tước quyền công dân đáng nhục nhã. Kẻ ngoại bang đến làm
công việc của thiểu số thống trị tất nhiên vơ hết đặc quyền của thiểu số
thống trị vào tay mình; và trong chính quyền trung ương do kẻ ngoại bang
xây dựng nên, toàn bộ thiểu số thống trị quốc nội bị giáng xuống hàng thứ
dân. Rõ ràng, trong tình cảnh như thế này, thiểu số thống trị trước đây bị
nhầm lẫn nhục nhã với thứ dân, người mà họ từng một thời khinh miệt.
Trong xã hội Ấn giáo, có thể thấy rõ phản ứng bạo lực và ôn hòa đối
chọi nhau giữa trường phái chiến đấu của các nhà cách mạng Bengali và
bất bạo động của Mahatma Gandhi. Qua một số phong trào tôn giáo thể
hiện hai khuynh hướng trái ngược nhau, chúng ta có thể đi đến kết luận về
lịch sử kích động đấu tranh của tầng lớp vô sản. Ở đạo Sikh, chúng ta thấy
thuyết hổ lốn hiếu chiến của Ấn Độ giáo và Hồi giáo; trong giáo phái
Bramo-Samaj là thuyết hổ lốn phi bạo lực của Ấn Độ giáo và Cơ Đốc Tin
Lành Tự Do.
Trong xã hội Sinic dưới thời nhà Thanh, chúng ta thấy trong phong
trào Thái Bình Thiên Quốc (chi phối giai đoạn xã hội vào giữa thế kỷ 19)
việc làm của giai cấp vô sản quốc nội giống như đạo Sikh trong tính chiến
đấu, nhưng giống như giáo phái Bramo-Saimaj trong món nợ với Cơ Đốc
Tin lành.
Trong chính thể Cơ Đốc giáo Chính thống, cuộc cách mạng “cuồng
tín” tại Salonica vào thập niên 50 của thế kỷ 14 cho chúng ta cái nhìn
thoáng qua về phản ứng bạo lực vào giờ khắc tăm tối nhất của thời kỳ bất
ổn – trước khi quân xâm lược Ottoman biến xã hội Cơ Đốc giáo Chính
thống thành chính quyền trung ương. Phản ứng ôn hòa tương ứng không đi
quá xa, nhưng nếu tại thời điểm chuyển giao giữa thế kỷ 18 và 19, tiến trình
Tây phương hóa không quá theo sát sự sụp đổ của Đế quốc Ottoman, thì
