lớp thống trị và giai cấp bị trị trong nước. Phải đối mặt với nguy cơ tín
ngưỡng Osiris ngày càng trở nên phổ biến, tầng lớp tu sĩ ở Heliopolis cố
gắng biến Osiris thành vô dụng bằng cách cho thần gia nhập tín ngưỡng
thần mặt trời, nhưng trong quá trình này, Osiris đã nhận được nhiều hơn rất
nhiều so với những gì mà thần phải mất. Khi gia nhập vào giáo phái thờ
mặt trời của Pharaoh, thần đã đồng thời giành được tôn giáo thờ thần Mặt
trời cho số đông quần chúng lao khổ của mình. Kết quả của việc kết hợp
tôn giáo này là “Cẩm nang của cõi Chết” - “cuốn sách hướng dẫn mọi
người đến với sự bất tử” đã thống trị đời sống tôn giáo của xã hội Ai Cập
cổ qua hai thiên niên kỷ “kết thúc” của nó. Ý tưởng thần Re đòi hỏi đạo
đức thay vì phải xây kim tự tháp, còn thần Osiris giữ vai trò như một vị
“phán quan” của thế giới dưới lòng đất, khiến dân Ai Cập tin rằng, cái chết
chính là quà tặng của các vị thần chỉ ban thưởng cho những ai sống xứng
đáng.
Như vậy, dưới chính quyền trung ương của xã hội Ai Cập cổ, chúng ta
đã thấy những nét đặc trưng của tôn giáo chung được tạo ra bởi giai cấp bị
trị trong nước. Tương lai của tín ngưỡng Osiris này sẽ ra sao nếu chính
quyền trung ương Ai Cập cổ không được khôi phục? Liệu nó có thể trở
thành cái nôi nuôi dưỡng một xã hội mới? Đầu tiên, chúng ta mong rằng nó
sẽ chinh phục người Hyksos, như Giáo hội Cơ Đốc đã quyến rũ được người
man di cải đạo. Nhưng chuyện đó đã không xảy ra; lòng căm thù của người
Hyksos đổ lên thứ tôn giáo đã chết của tầng lớp thống trị, và kết quả là tín
ngưỡng Osiris bị xuyên tạc và suy thoái. Sự bất tử một lần nữa lại được
đem bán, mặc dù cái giá không còn là các kim tự tháp nữa mà chỉ là một ít
văn tự trên một cuộn giấy cói. Chúng ta có thể phỏng đoán rằng, trong công
việc kinh doanh này, cũng như những sản phẩm đại trà khác, một món hàng
giá rẻ thu được một lợi nhuận nhỏ nhưng bán chạy sẽ đem lại cho nhà sản
xuất lợi nhuận nhiều nhất. Do đó, cuộc “phục hồi” ở thế kỷ thứ 16 trước
CN không chỉ là sự khôi phục chính quyền trung ương; nó là sự pha trộn
những tế bào sống của giáo hội Osiris với những tế bào chết của xã hội Ai
