học trong giai đoạn Khai sáng thuộc thời kỳ rối ren của xã hội Hy Lạp cổ;
bởi lẽ theo lý thuyết nói trên, chủ định áp đặt các thói quen tín ngưỡng từ
trên xuống, không những khả thi và bình thường, mà còn là khởi nguyên
thực sự của quá trình hình thành tôn giáo trong các xã hội đang trong tiến
trình văn minh hóa. Thuyết này đã từng được áp dụng cho đời sống tín
ngưỡng của La Mã như được tái hiện qua những lời tán dương của Polybius
(khoảng 206-131 trước CN) sau đây:
“Lý do rõ ràng nhất khiến La Mã vượt trội hơn mọi thể chế
khác, theo quan điểm của tôi, là cách xử lý vấn đề tôn giáo của
nó. Theo tôi, người La Mã đã thiết lập được một mối dây ràng
buộc vững chắc trật tự xã hội bằng thứ mà phần còn lại của thế
giới ghét cay ghét đắng, đó là sự mê tín. Bằng cách kịch tính hóa
sự mê tín của họ và nhồi nhét nó vào đời sống riêng tư cũng như
đời sống cộng đồng, người La Mã đã đạt tới một trình độ tinh vi
hầu như không thể tưởng tượng, và nhiều nhà quan sát sẽ cho
rằng điều này thật phi thường. Tuy nhiên, theo quan điểm của tôi,
người La Mã thực hiện điều này là nhằm dè chừng tầng lớp
thường dân chiếm đa số. Nếu như toàn bộ dân chúng đều là các
nhà hiền triết, thì mánh khoé này có lẽ không cần thiết; nhưng
thực tế là quần chúng luôn luôn thiếu kiên định và luôn mang đầy
những cảm xúc rối rắm, hay giận dữ vô lý, và nhiều khuynh
hướng bạo lực; cho nên không còn cách nào khác ngoài kiểm soát
họ bằng ‘nỗi sợ hãi trước điều chưa biết’ và dựng ra những vở
kịch về đề tài đó. Tôi cho rằng đây là lý do tổ tiên chúng ta đưa ra
cho quần chúng những tín ngưỡng thần học và những răn đe về
địa ngục mà giờ đây đã trở nên quá quen thuộc; và tôi cũng cho
rằng, khi thực hiện việc này, tổ tiên chúng ta hoàn toàn không
làm một cách ngẫu nhiên, mà biết rõ mục đích của mình. Có lẽ sẽ
đúng đắn hơn nếu chúng ta cáo buộc con người hiện nay là thiếu
ý thức và suy đồi về trách nhiệm khi tìm mọi cách diệt trừ tôn
giáo”.
