Lý thuyết nêu trên về nguồn gốc của tôn giáo xa rời sự thật chẳng kém
gì so với lý thuyết tương phản xã hội về nguồn gốc các chính quyền. Nếu
tiếp tục phân tích các chứng cứ, chúng ta sẽ thấy rằng, tuy sức mạnh chính
trị không phải hoàn toàn bất lực trong tác động lên đời sống tinh thần, song
khả năng tác động của nó trong lĩnh vực này phụ thuộc vào sự kết hợp đặc
biệt giữa nhiều hoàn cảnh, và rằng phạm vi tác động, nếu có, cũng rất hạn
chế. Những trường hợp thành công chỉ là ngoại lệ trong khi thất bại là quy
luật.
Trước tiên, khi khảo sát các ngoại lệ, chúng ta có thể nhận thấy những
kẻ cầm quyền về chính trị đôi khi cũng thành công trong việc thiết lập một
nghi thức cúng bái, khi nghi thức này chỉ mang tính nghệ thuật, không hề
chuyển tải bất kỳ cảm xúc tôn giáo chân thực nào, mà chỉ là một quan điểm
chính trị được giả trang dưới lớp vỏ bọc tôn giáo: chẳng hạn như một nghi
lễ giả tôn giáo thể hiện nỗi khát khao thống nhất chính trị trong một xã hội
đã nốc cạn chén đắng của thời kỳ rối ren. Trong những hoàn cảnh như vậy,
một bậc trị vì vốn đã chinh phục được trái tim của thần dân với tư cách là
vị cứu tinh con người của họ có thể sẽ thành công trong việc thiết lập một
nghi lễ thờ cúng cho bản thân mình, cho các thần dân và cho triều đại của
ông.
Ví dụ kinh điển của kỳ tích này là sự sùng bái các vị Hoàng đế La Mã.
Dù vậy, nghi thức tôn thờ Caesar chỉ mang tính phù thịnh, và chính khía
cạnh đối lập của “sự cứu vớt hiện tại trong thời kỳ rối ren” này mới là một
tôn giáo đích thực. Nó không tồn tại qua được lần sụp đổ đầu tiên của Đế
chế La Mã vào lúc giao thời giữa thế kỷ thứ hai và thế kỷ thứ ba; và sau đó
các hoàng đế chiến binh trung hưng đế chế này bắt đầu tìm kiếm một sự
ủng hộ “siêu nhiên” đằng sau và vượt trên người tiền nhiệm thiên tài của
họ. Aurelian và Constantius Chlorus đã tạo ra một hình ảnh Sol Invictus
trừu tượng, và một thế hệ sau, Constantine Đại đế (306-37 sau CN) thực sự
hướng lòng trung thành của mình về một vị thần của tầng lớp bị trị bên
trong mà bản thân ông nhận thấy linh nghiệm hơn so với cả Sol lẫn Caesar.
