Nếu chuyển từ nền văn minh Hy Lạp cổ sang xã hội Sumer, chúng ta
sẽ thấy một hình ảnh tương tự với sự thờ cúng Caesar dưới hình thức tôn
thờ Ur-Engur, nhưng không phải do bản thân nhà sáng lập xã hội Sumer
này, mà do người kế vị của ông là Dungi (khoảng 2280-2223 trước CN)
dựng lên; và đây có vẻ cũng chỉ là một kế hoạch mang tính phù thịnh. Dù
sao thì Amorite Hammurabi, người giữ vai trò trong lịch sử Sumer giống
như Constantine trong lịch sử Đế chế La Mã, cũng đã trị vì với tư cách là
tôi tớ của vị thần hư cấu Marduk-Bel chứ không phải là một hiện thân con
người của thần linh.
Một cuộc phân tích những dấu vết tương tự về thứ tôn giáo “thờ cúng
Caesar” có thể tìm thấy trong các chính quyền trung ương khác như
Andean, Ai Cập cổ và Sinic, giúp xác nhận ấn tượng của chúng ta về sự
yếu ớt của những nghi thức thờ cúng do các nhà cầm quyền chính trị truyền
bá từ trên xuống. Ngay cả khi những sự thờ cúng mang tính chính trị về bản
chất và chỉ có lớp vỏ ngoài tôn giáo, và ngay cả khi chúng phù hợp với một
cảm xúc phổ quát chân thật, chúng cũng cho thấy rất ít khả năng vượt qua
được những cơn phong ba bão táp.
Còn có một nhóm trường hợp khác, trong đó nhà thống trị nỗ lực áp
đặt một nghi thức cúng bái không đơn thuần là một thủ đoạn chính trị dưới
vỏ bọc tôn giáo mà là một đặc điểm tôn giáo đích thực; và trong trường hợp
này chúng ta cũng có thể chỉ ra những ví dụ trong đó thử nghiệm đạt được
một tỉ lệ thành công nhất định. Tuy nhiên, dường như điều kiện thành công
trong những trường hợp này là tôn giáo phải đang “thịnh hành” – đặc biệt
là trong tâm hồn của một tầng lớp thiểu số thống trị – và, ngay cả khi điều
kiện này được thỏa mãn và đã giành được thắng lợi, cái giá phải trả thường
là rất đắt. Bởi lẽ một tôn giáo đã được áp đặt thành công lên tất cả các linh
hồn có “phần xác” là thần dân của nhà cầm quyền đã truyền bá nó, thường
có khuynh hướng chinh phục được bộ phận này của thế giới với cái giá là
đánh mất mọi triển vọng để có thể trở thành, hoặc duy trì tư cách một giáo
hội trung ương.
