tưởng tượng nổi hành động của một nhà cầm quyền thế tục nào đó lại có
thể kìm giữ các nước vùng Baltic trong phạm vi ảnh hưởng của giáo hội
Thiên Chúa hay lôi kéo các nước vùng Địa Trung Hải theo phe Tin lành.
Đồng thời lại có một khu vực gây tranh cãi, trong đó vai trò của các thế lực
quân sự và chính trị dứt khoát đã phát huy sức mạnh; và vùng này bao gồm
các nước Đức, Hà lan, Pháp, và Anh. Và chính ở nước Đức mà công thức
kẻ trị vì quyết định tôn giáo được phát minh và áp dụng; và ít ra chúng ta có
thể hiểu điều đó có nghĩa là ở Trung Âu, các vương tử thế tục đã tận dụng
thành công quyền lực của mình để bắt buộc thần dân của họ phải theo một
trong các phân nhánh Cơ Đốc Tây phương. Chúng ta cũng có thể tính toán
những tổn thất của Cơ Đốc giáo Tây phương, Thiên Chúa giáo, và đạo Tin
Lành vì đã lệ thuộc vào sự bảo trợ chính trị và từng có lúc coi đó như lý do
tồn tại.
Một trong những cái giá đầu tiên phải trả là việc giáo hội Thiên Chúa
giáo đánh mất cơ hội truyền giáo ở Nhật Bản; bởi lẽ những chồi non của
Thiên Chúa giáo được các nhà truyền giáo dòng Tên gieo trồng trên mảnh
đất Nhật Bản vào thế kỷ 16 đã bị các nhà cầm quyền của chính quyền trung
ương Nhật Bản nhổ tận rễ trước khi thế kỷ 17 trôi được một nửa, do họ kết
luận rằng giáo hội Thiên Chúa giáo là một công cụ để thực hiện những
tham vọng của hoàng gia Tây Ban Nha. Tuy nhiên, chúng ta phải đánh giá
sự mất mát lãnh địa truyền giáo tiềm năng này chỉ là một mất mát nhỏ nếu
so với hiện tượng bần cùng hóa tinh thần mà chính sách kẻ trị vì quyết định
tôn giáo giáng xuống Cơ Đốc giáo Tây phương ngay tại quê nhà. Sự sẵn
sàng của mọi nhân tố cạnh tranh của Cơ Đốc giáo Tây phương trong thời
kỳ chiến tranh tôn giáo hòng tìm kiếm một ngõ tắt đi đến chiến thắng bằng
cách bỏ qua, hay thậm chí yêu cầu áp đặt các học thuyết của mình lên
những người ủng hộ các tín ngưỡng cạnh tranh bằng vũ lực chính trị là một
cảnh tượng làm xói mòn nền tảng của mọi đức tin trong tâm hồn của những
người trung thành với các giáo hội đang tham chiến. Những phương pháp
man rợ của vua Louis XIV tuy đánh bật được đạo Tin Lành ra khỏi mảnh
đất tinh thần của người Pháp nhưng lại khai quang cho những hạt mầm của
