chủ nghĩa hoài nghi có điều kiện đâm chồi. Sắc lệnh Nantes được hủy bỏ
chỉ chín năm trước ngày Voltaire ra đời. Ở Anh chúng ta cũng có thể thấy
tâm trạng hoài nghi tương tự được hình thành như một phản ứng trước sự
quân phiệt hóa tôn giáo trong cuộc cách mạng Thanh giáo. Một giai đoạn
Khai sáng mới hình thành với tính cách tương tự như những gì được thể
hiện trong đoạn trích dẫn lời của Polybius ở đầu phần này, một trường phái
tư tưởng coi bản thân tôn giáo là một đối tượng để nhạo báng; như lời
Giám mục Butler đã viết trong phần giới thiệu cuốn sách của ông: Phép
loại suy trong tôn giáo, bản chất và vẻ bề ngoài, con đường khí tạng và con
đường bản chất:
“Không hiểu vì sao hiện nay nhiều người cho rằng Cơ Đốc
giáo không còn là đối tượng để nghiên cứu, mà hoàn toàn chỉ là
hư cấu. Và họ đối xử với tôn giáo này theo một cách dường như
đã được mọi người đồng tình, đó là coi nó như đối tượng để đùa
giỡn, để nhạo báng, như thể đây là một cách trả thù vì nó đã làm
gián đoạn niềm hoan lạc của thế giới trong một thời gian quá
lâu”.
Quan điểm tư tưởng này, diệt trừ sự cuồng tín với cái giá xóa bỏ đức
tin, kéo dài từ thế kỷ 17 đến thế kỷ 20, và đã lan tỏa khắp mọi ngõ ngách
trong “đại xã hội” Tây phương hóa của chúng ta, cuối cùng cũng đã được
nhận chân bản chất của nó. Người ta đã dần dần nhận thức được, có thể nói
rằng nó là một mối nguy cực lớn đối với sức khỏe tinh thần và thậm chí đối
với sự tồn tại vật chất của cơ thể xã hội Tây phương – một hiểm họa
nghiêm trọng hơn mọi tệ nạn kinh tế-chính trị mà chúng ta thường hay thổi
phồng. Giờ đây tệ nạn tinh thần này đã tồi tệ tới mức không thể phớt lờ
được nữa; nhưng chẩn đoán bệnh bao giờ cũng dễ hơn kê toa, vì đức tin
không giống như một sản phẩm thương mại có thể sản xuất theo nhu cầu.
Thật sự sẽ rất khó lấp đầy khoảng trống tinh thần đã hình thành trong trái
tim người Tây phương chúng ta do sự suy sụp niềm tin tôn giáo vẫn diễn
tiến đều đặn trong khoảng hai thế kỷ rưỡi qua. Chúng ta vẫn còn đang phải
