chức trách của Hoàng gia. Lời khuyên của thần là bệ hạ đừng bao
giờ bàn đến những vấn đề này”.
Cho tới giờ chúng ta chưa rút ra một ví dụ nào trong lịch sử xã hội Tây
phương hiện đại về những nỗ lực bất thành của các nhà cầm quyền chính trị
hòng áp đặt các “tôn giáo mới lạ” lên thần dân của mình, nhưng lịch sử
Cách mạng Pháp đã cung cấp một số ví dụ minh họa khá rõ nét. Những làn
sóng liên tiếp của các nhà cách mạng Pháp trong thập niên sôi động khép
lại thế kỷ 18 đã không mang lại một tiến triển nào về mặt tôn giáo nhằm
thay thế Giáo hội Thiên Chúa giáo lỗi thời bằng bất kỳ một tôn giáo kỳ
diệu nào khác – cho dù đó là hệ thống Cơ Đốc giáo dân chủ của Hiến Pháp
Dân sự năm 1791 hay sự sùng bái Être Suprême của Robespierre năm 1794
hoặc Thần học bác ái của Đốc chính Larevellière-Lépaux. Người ta kể rằng
có lần ngài Đốc chính đã đọc một bài diễn thuyết dài dằng dặc để giải thích
hệ thống tín ngưỡng của mình cho các đồng nghiệp nghe. Sau khi hầu hết
mọi người đều đã chúc mừng, Bộ trưởng ngoại giao Talleyrand bình luận:
“Về phần mình, tôi chỉ có một lời nhận xét mà thôi. Để tìm ra tôn giáo của
mình, Đức Jesus đã phải chịu khổ hình và tái sinh. Có lẽ ngài cũng nên bắt
chước”. Qua lời chế nhạo bất hủ ngay trước mặt nhà Thần học bác ái ngu
xuẩn, Talleyrand đơn thuần chỉ lặp lại lời khuyên của nhà cố vấn Alā-ad-
Dīn. Nếu Larevellière-Lépaux muốn truyền bá tôn giáo thành công, ông ta
buộc phải rời bỏ chức vụ Đốc chính và dấn thân vào một sự nghiệp mới với
tư cách là một nhà tiên tri của tầng lớp bị trị.
Giờ đây chỉ còn lại ví dụ cuối cùng về việc ngài Tổng tài thứ nhất
Bonaparte phát hiện ra rằng nước Pháp vốn theo đạo Thiên Chúa, do vậy sẽ
dễ dàng hơn và sáng suốt hơn khi tranh thủ tôn giáo cũ bên cạnh nhà thống
trị mới thay vì áp đặt cho nước Pháp một “tôn giáo mới lạ”.
Ví dụ cuối cùng này có lẽ không chỉ hoàn tất phần trình bày của chúng
ta về vấn đề cuius regio eius religio mà tổng thể chính là một cạm bẫy và
chỉ là một ảo tưởng, hơn nữa còn chỉ ra con đường dẫn tới một phản đề bao
hàm phần lớn chân lý, mà chúng ta sẽ biểu diễn thông qua công thức religio
regionis religio regis. Những bậc thống trị nào chấp nhận tín ngưỡng của
