thông qua sự truyền bá từ nơi nó đã được phát minh ra, không phải là
chứng cứ để chứng minh rằng cung nỏ cũng đạt được tính rộng rãi theo
kiểu tương tự. Cũng không phải là vì ngành luyện thép bành trướng ra khắp
thế giới từ Manchester mà kết luận rằng công nghệ luyện kim cũng phải
được quy về một điểm khởi nguồn duy nhất như thế. Trong trường hợp này
chứng cứ của chúng ta phải được chứng minh theo cách hoàn toàn khác.
Bất chấp những quan điểm sai lạc của chủ nghĩa vật chất hiện đại, phải
hiểu rằng các nền văn minh không được xây dựng trên những viên gạch vật
chất, từ máy may, thuốc lá, súng trường, ngay cả các bảng mẫu tự và bảng
cửu chương cũng không. Xuất khẩu một công nghệ của phương Tây ra
nước ngoài là việc làm dễ nhất trên đời. Nhưng đem một bài thơ hoặc một
vị thánh nào đó đến một nơi xa lạ sẽ gặp khó khăn hơn rất, rất nhiều lần khi
muốn nhóm lên trong tâm hồn của một xã hội “ngoài phương Tây” ngọn
lửa tâm linh khác với những gì đang soi sáng tâm hồn nó. Mặc dù vẫn tôn
trọng đóng góp của sự truyền bá, song cần phải nhấn mạnh vai trò của sáng
tạo nguyên thủy trong lịch sử nhân loại, và chúng ta phải tự nhắc nhở mình
rằng tia lửa hoặc mầm mống của sáng tạo nguyên thủy có thể bùng phát
thành ngọn lửa hoặc nảy mầm thành một cành hoa trong bất kỳ hình thái
nào của đời sống xã hội. Ít ra, chúng ta có thể trút trách nhiệm lên vai
những người theo thuyết truyền bá xã hội phòng trường hợp có một câu hỏi
mở được đặt ra: liệu phương pháp truyền bá có được coi là nhân tố quyết
định của một thành tựu cụ thể nào đó của con người hay không.
Freeman viết vào năm 1873:
“Khó có thể nghi ngờ rằng nhiều khám phá quan trọng nhất
của cuộc sống văn minh đã được lặp lại nhiều lần, tại những thời
điểm và các quốc gia khác nhau, vì nhiều quốc gia khác nhau đạt
tới những mức phát triển cụ thể của xã hội khi lần đầu tiên người
ta cần tới những phát minh đó. Vì vậy mà công nghệ in ấn đã
được phát minh độc lập ở Trung Hoa và trong thời trung cổ ở
châu Âu; và người ta tin rằng một tiến trình tương tự đã được vận
dụng cho nhiều mục đích khác ở La Mã cổ đại, mặc dù không ai
