tàn của Angkor Wat tọa lạc giữa khu vực rừng mưa và thực vật nhiệt đới
của Campuchia. Chắc hẳn có thể so sánh chúng với những thành phố đổ nát
của người Maya ở Copán và Ixkun? Nhưng các chứng cứ khảo cổ đã cho
thấy nền văn minh được đại diện bởi Angkor Wat không phải là bản địa của
Campuchia mà là một phân nhánh của nền văn minh Ấn giáo được hình
thành ở Ấn Độ.
Chúng ta có thể tiếp tục theo đuổi đề tài này, song có lẽ chúng ta đã
nêu đủ lý lẽ để thuyết phục độc giả rằng cả chủng tộc lẫn môi trường, tự
bản thân nó, không thể là nhân tố tích cực đã kéo nhân loại ra khỏi trạng
thái thụ động ở mức độ xã hội nguyên thủy và thúc đẩy nó lao vào cuộc
chinh phục đầy mạo hiểm hướng tới nền văn minh trong vòng 6000 năm
qua. Dù trong trường hợp nào thì cho đến nay, cả chủng tộc lẫn môi trường
đều không cung cấp, hay tỏ ra có thể cung cấp, bất cứ manh mối nào về
nguyên nhân của chuyển biến vĩ đại này trong lịch sử nhân loại vốn không
chỉ xảy ra ở những địa điểm cụ thể mà còn vào những thời điểm cụ thể.
