Với những bằng chứng trên đây, môi trường rõ ràng không thể là nhân
tố tích cực đã đem lại sự sống cho những nền văn minh sông nước; và kết
luận này sẽ được xác nhận nếu chúng ta khảo sát thêm một vài môi trường
khác đã sản sinh ra những nền văn minh độc nhất vô nhị ở một khu vực duy
nhất.
Nền văn minh Andes hình thành trên một cao nguyên, và thành tựu
của nó tương phản sâu sắc với những cộng đồng hoang dã sống lọt thỏm
trong những khu riêng Amazon bên dưới. Vậy phải chăng vùng cao nguyên
là lý do xã hội Andean vượt xa những người láng giềng hoang dã của nó?
Trước khi thừa nhận ý kiến này, chúng ta cần phải khảo sát những khu vực
có cùng vĩ độ ở châu Phi, nơi những cao nguyên Đông Phi bao bọc những
khu rừng của vùng trũng Congo. Chúng ta sẽ thấy rằng ở châu Phi, cao
nguyên chẳng hề tích cực hơn so với những cánh rừng nhiệt đới dưới thung
lũng trong việc sản sinh ra một xã hội “văn minh”.
Tương tự, chúng ta thấy rằng nền văn minh Minoan hình thành trên
một cụm đảo nằm trong vùng biển được ban cho khí hậu Địa Trung Hải,
nhưng một môi trường tương tự đã không sản sinh ra một nền văn minh
khác ở khu vực quần đảo Nhật Bản. Lãnh thổ Nhật Bản chưa bao giờ sản
sinh ra một nền văn minh riêng biệt mà chỉ bị chiếm đóng bởi một phân
nhánh của nền văn minh lục địa đã hình thành trong lòng Trung Hoa.
Nền văn minh Trung Quốc cổ đại đôi khi còn được gọi là con đẻ của
sông Hoàng Hà vì nó được hình thành từ vùng thung lũng Hoàng Hà,
nhưng thung lũng sông Danube với đặc điểm khí hậu, thổ nhưỡng và núi
non rất tương đồng lại không sản sinh ra được một nền văn minh tương tự.
Nền văn minh Maya được hình thành giữa vùng rừng mưa và thực vật
nhiệt đới của Guatemala và Honduras thuộc Anh, nhưng chẳng có nền văn
minh tương tự nào được hình thành trong những khu vực rừng già có cùng
hoàn cảnh địa lý ở Amazon và Congo. Tất nhiên, nói cho thật chính xác thì
lưu vực của hai con sông này thực ra nằm ở hai bên xích đạo, trong khi quê
hương của người Maya nằm ở 15 độ vĩ bắc. Nếu theo dõi trong phạm vi 15
vĩ tuyến ở cả hai nửa của trái đất, chúng ta sẽ gặp những di chỉ đổ nát điêu
