II. RA ĐỜI GIỮA LÚC MẤT NAM-KỲ ĐÃ 6
NĂM !
Triều vua Tự-Đức thứ 15, năm Nhâm-tuất (Tây-lịch 1862), binh
Pháp chiếm lĩnh đất Nam-kỳ ta.
Nam-kỳ là kho tàng thiên-nhiên của nước ta ; cửa biển Saigon thật
là cuống họng ta, nay đã vào tay người Pháp rồi, ta chưa mất hết cả nước,
chỉ là chuyện thời-gian sớm muộn đó thôi. Chén vàng đã ụp, nhà lớn sắp
tiêu, thương thay cho ta, lại nhè giữa lúc ấy mà sinh ra đời. Thiệt ta sinh ra
đời giữa năm Đinh-mảo, niên-hiệu Tự-Đức thứ 20, nghĩa là lúc Nam-kỳ đã
mất sáu năm rồi. Đầu xanh nào đã biết gì, con thơ chưa lìa bọc mẹ, thế mà
tấn-kịch biển khóc non gào, sửa-soạn đem mi mà liệng vào giữa tấm màn
thảm-đạm ấy. Lồng-lộng trời xanh, kẻ ấy là ai đó tá ?
Lúc đầu thế-kỷ 18, ngọn sóng mới của Âu-học vọt lên cao muôn
trượng ; những tiếng dội phú-cường, hầu như vang-động tràn-lan cả hoàn-
cầu. Phải chi ta sớm được đầu-thai ở giữa khoảng đó, có lẽ ta không đến
đỗi mù-mù mịt-mịt như ta ngày hôm nay. Nhưng tiếc thay, ta chẳng may
sinh ra ở nước Nam ta.
Nước ta từ xưa phụ-thuộc vào nước Tàu, địa-lý, lịch-sử, gốc-tích,
trải mấy ngàn năm nay, như hai nước anh em đã lâu đời lắm vậy. Bởi đó,
nước ta chỉ biết tôn-sùng Hán-học như thần thánh, mà Hán học xem trọng,
chỉ có khoa-cử văn-từ.
Tôi từ nhỏ tới lớn, vốn có tư-chất thông-minh, công-phu đèn sách
dùi-mài cũng không bê-trễ, nhưng kể đến sự kết-quả, chẳng qua chỉ là sự
học khoa-cử mà thôi.
Vì lúc bấy giờ, lối học khoa-cử của nhà Thanh, đang sôi-nổi như
gió cuốn mây bay, người nước mình bắt bóng theo chân, chỉ sợ không
