III. CÙNG ANH EM ĐỒNG-CHÍ TỔ-CHỨC RA
ĐỘI SĨ-TỬ CẦN-VƯƠNG
Năm tôi 17 tuổi, tức là năm Tự-Đức 36, quý-mùi, binh Pháp chiếm
lấy Hà-nội và các tỉnh Bắc-kỳ. Đến năm tôi 19 tuổi, nhằm năm ất-dậu,
Hàm-Nghi nguyên-niên, binh Pháp chiếm kinh-thành Huế, vua Hàm-Nghi
phải chạy : cung-điện bày ra cảnh hoang-lương, nhởn nhơ bầy nai, đầy
dăng ổ quạ, tấn-kịch vong-quốc mở ra từ tháng 7 Hàm-Nghi năm đầu trở đi
vậy. Ôi ! Trời nghiêng đất ngã, lúc nầy kẻ làm trai đội trời đạp đất, ai nỡ
dòm non sông bằng con mắt gỗ đá, trơ-trơ cho đành !
Tôi được trời phú cho, máu nóng không vừa, ngay từ hồi còn là
thằng trẻ con đọc sách của ông cha để lại, mỗi khi đọc tới chuyện người
xưa hăng hái thành-nhân tựu-nghĩa, tôi thường nhỏ nước mắt ròng-ròng,
thấm ướt cả sách. Những chuyện Trương-công Văn-Định chết theo Nam-kỳ
và Nguyễn-công Tri-Phương tuẫn thành Hà-nội, tôi hay đàm-đạo nhắc-nhở
tới luôn, mà mỗi lần nhắc tới, khiến tôi vung tay vỗ ngực, tự thẹn cho mình
thua sút hai ông đó. Vì tính-chất trời sinh cho tôi như thế, không thể nào
làm bộ khác hơn được.
Sau lúc kinh-thành thất-thủ, vua Hàm-Nghi ngự giá ra đóng tại sơn-
phòng tỉnh Hà-Tĩnh, các bậc quan-thân đang ở nhà ; như Nguyễn-xuân-Ôn,
Đinh-văn-Chất, đua nhau dựng cờ cần-vương, phong-trào tràn-lan khắp các
phủ huyện đều có. Ngó lại tôi còn là một tên học trò nhỏ tuổi, nào có thế-
lực gì dám cùng các cụ cùng nổi lên làm việc lớn. Mình như con chim con,
lông cánh chưa đủ, nanh vuốt còn non, tự nghĩ mà buồn. Lại nhớ đến
chuyện anh-hùng của Đổng-thiên-vương ngày xưa ba tuổi cỡi ngựa đánh
giặc, tôi nghĩ tôi thật là một thằng con trai hèn quá.
Suy đi tính lại, không biết làm cách gì, chỉ còn có cách kêu gào bọn
đồng-học, tổ-chức ra một đội quân học-trò giúp vua, gọi là « Sĩ-tử cần-
vương đội ». Tôi với bạn thiết Trần-văn-Lương là người phát-khởi, cùng
