Nếu như tiếng còi tàu, còi xe làm tôi bâng khuâng nghẹn ngào bao
nhiêu, thì những tiếng xe cút kít lặc lè nghiến rít trên đường đá giữa nắng
hè, cũng làm tôi day dứt bồn chồn bấy nhiêu. Những xe này có chuyến chở
ba bao gạo, bao ngô chỉ xanh, mỗi bao nặng hơn một tạ, hoặc từng đống
chất bốn năm rọ lợn và sọt củ nâu. Người cầm càng dù rất khỏe nhưng
không thạo, không chuyên thì cũng dễ bị xe quật tung đi. Phần nhiều là các
người đứng tuổi, da dẻ như sành, quần áo rách vá, nón mê. Thít qua vai qua
cổ họ là một cái thừng dừa chỉ dùng vài buổi đã bạc sờn. Thỉnh thoảng có
xe thêm một đứa bé, nó là con hay là cháu người đẩy, cũng rách rưới, gầy
sắt, phải dòng thêm dây gò lưng cùng kéo. Sau đây lớn lên, được nghe tả và
đọc về những tù khổ sai và những nô lệ kéo thuyền trên sông Von-ga ở
nước Nga Sa Hoàng, cả thân thể và quần áo họ đều bị roi gậy quật đánh
rách xé, họ cứ phải rạp người và cố cất lên những tiếng hò lừ lừ, triền miên,
nén nặng như dòng sông, thì tôi lại không khỏi không nhớ đến những người
đẩy xe cút kút và những đứa bé kéo xe cút kít những trưa hè nọ.
Thỉnh thoảng mưa rào. Ngoài sân và sau vườn lớp tôi học, hương hoa
cau và hoa sói càng như đang ủ men bỗng được dỡ tung ra. Hương sắc và
hình tượng của những trang sử nước nhà bốc lên theo, hiển hiện vời vợi...
Sao mà thiêng liêng, lúc Âu Cơ hoàng hậu cùng chồng Lạc Long
Quân chia nhau con, năm mươi trai theo mẹ lên núi, năm mươi trai theo cha
xuống biển! Sao lại như thế? Sao lại là một bọc trăm trứng và nở đủ thành
một trăm con trai? Sao không là cả một trăm con gái hay là năm mươi con
gái? Và sao lại năm mươi trai theo mẹ lên núi mà không là tất cả một trăm?
Và sao lại là năm mươi con theo cha xuống biển? Núi với biển, cha với mẹ,
trai hay gái, ý nghĩa thế nào nên mới là sự việc lưu truyền đầu tiên của
giống nòi, đất nước, sử xanh?
A! Phù Đổng Thiên Vương lên ba tuổi mà không biết nói, nhưng vừa
nghe tiếng mõ rao nhà vua cần người tài đi đánh giặc thì bật tiếng lên. Sao
thường bảo bị câm là vì điếc? Mà sao vì điếc không nghe được nên không
