1929-1930 và cái trường trên bờ thành cũ mà tôi chỉ được học có một năm
thôi kia...
Ngoài nhà máy sợi rộng lớn có hàng vạn cu ly, thợ và cai ký, không
hiểu sao tôi đã chú ý đến nhà máy chiếu và nhà máy chai là hai nhà máy rất
xập xệ tồi tàn.
Nhà máy chai ở gần bờ sông, chỗ bến tàu chạy các đường chính, như
Hà Nội, Hải Phòng và gần cái chợ thóc gạo gọi là chợ Bến Thóc và cái phố
buôn bán thóc gạo gọi là phố Bến Thóc của thành phố. Khu nhà máy cứ
vắng ngắt gần như bỏ hoang. Cũng không phải vì bên nhà máy rượu ra ít
rượu hay ty rượu các nơi bán ế. Đây, khói lò và mùi gạo rang, mùi bã rượu
không lúc nào không bốc lên nghi ngút và sực nức ra cả ngoài bờ ruộng.
Tất cả các khu nhà máy chai đều xây tường cao, mái lợp tôn, ra vào
bằng một cổng sắt to có lắp đường ray nhỏ cho xe bàn. Tôi gần như không
thấy người đàn ông nào đẩy xe, mà toàn bà già, phụ nữ đứng tuổi và trẻ
con. Cũng đôi xe có con gái lớn mặt mày xinh tươi và ăn mặc sạch sẽ.
Người ta bảo đấy là người nhà của cai hay là người của xếp Tây, của ông
chủ đã chấm. Trừ bốn buổi tầm đi về hay có xe to ra vào, cổng chính mới
mở. Người làm và xe bàn chỉ được đi hai cổng nhỏ, cũng bưng tôn kín mít
và có người gác khám xét. Trẻ con, một lớn một nhỏ bám một xe. Bà già,
hai người một xe. Nhưng nhiều chuyến chỉ có một trẻ con hay một bà già
lấy hết gân sức đẩy một xe xếp đầy những thùng vỏ chai cao sập đầu.
Tôi cứ phải nhìn rất lâu những đứa bé con gái nhom nhếch và những
bà già gầy còm làm cu ly nọ. Hầu hết đều gầy gò đen nhẻm và rách rưới.
Có mấy bà già che vuông khăn vải tây điều hay vải màn nhuộm nâu sùm
sụp dưới khăn vuông, không rõ vì sợ nắng, vì đau mắt hay để che bụi. Sau
tôi tò mò hỏi mấy người bán quà thì được biết có một bà đã gần mù và một
bà thông manh, nếu để chủ biết thì bị đuổi, nên phải che vải, cố làm ra vẻ
khoẻ mạnh mỗi khi thấy tiếng, thấy hơi của chủ!
