Sau cùng, có những buổi tôi đi học, vào trường gần như sớm nhất. Tôi
lại lên con đường dốc, cây cối bờ búi um tùm. Tôi lại đến chỗ bụi găng rậm
đằng sau một gốc cây mà rễ ăn sang cả bên kia đường, ra mãi vườn ngoài
kia, và có những cái hốc cái gồ vừa cao vừa sâu hoắm, ở đây tôi không cần
vít thêm những cành lá của các cây con cây dại cũng đủ làm thành một cái
động, một hẻo rừng rất là hoang vu và cũng rất nên thơ. Tôi lách vào ngồi
thỏm trong đó, bứt lá rải cho êm, có thể nằm ngủ được. Tôi đã bưng lấy
trán mà suy tưởng. Trước mắt tôi là một trang bìa không hiểu tháo ở cuốn
truyện nào ra in một cảnh có sông, có núi, có trời mây. Sông núi trời mây
đó là Giang sơn và Tổ quốc. Và cái mấu gồ gồ như một mâm bồng nổi ở
dưới gốc cây là bàn thờ, là đài Nghĩa liệt yêu nước thương nòi.
Chữ "Yên Bái bạo động" đã chiếu ra trước mắt tôi thành một hình
tượng cùng với những hình ảnh vừa lạ lùng vừa man mác từ từ đi qua cái
mấu gồ ghề của hốc cây sâu lạnh. Trên cao, những tàn lá càng phấp phới
nắng. Gió thổi ù ù. Mây trắng cuồn cuộn. Trời xanh thêm, bát ngát xa thẳm.
Bao nhiêu tên tuổi và bao nhiêu ảnh hình xa xưa khác cũng rưng rưng
chiếu thêm ra và như có cả những âm vang của trống rung, chiêng dậy,
ngựa hí, súng nổ, cờ phất, quân reo... mở nước, giữ nước và chống quân
cướp nước. Lại đến mùa hè rồi mùa thu. Rồi hết cả năm 1930 ấy, cái thành
phố yên tĩnh và nền nếp Nam Định của tôi quả là không còn thể giữ không
khỏi xôn xao sợ hãi được nữa. Phố nào, đường nào, xóm nào cũng thấy có
người bị bắt. Càng những đường những xóm khuất nẻo của thợ thuyền và
những người nghèo đói làm ăn lam lũ xưa nay ít ai chú ý, thì lại càng nhiều
nhà bị khám bị bắt. Những câu chuyện, những tin đưa ra từ Sở mật thám và
đề lao càng rùng rợn khủng khiếp. Tra tấn và tra tấn. Kim đóng lách vào
các đầu móng tay, quấn chăn bó lấy ngực mà quật chầy gỗ. Treo ngược
người và lộn đến ứa máu ở cả lỗ tai, lỗ đít. Tra tấn cả đêm. Toàn Tây lai tra
tấn. Vừa uống rượu vừa lấy búa đóng kim, lấy chầy gỗ quật, lấy giày sắng-
đá dận xoáy lên ngực, vừa hét vừa chửi. Người bị tra đã bị xích tay, cùm
chân lại còn đóng hàm thiếc và không được uống nước! Hay có uống thì
