càng biết và càng thấy ra thêm nhiều vấn đề về chính trị, xã hội lúc bấy giờ,
cũng như về các chủ nghĩa, các học thuyết...
Tôi rất thích và phục những tổ chức học tập và thảo luận trong nhà tù,
đặc biệt là ngoài Côn Đảo với những anh em ở "ca xô", những anh em án
nặng, những anh em chỉ võ vẽ biết đọc, biết viết. Bao nhiêu điều bấy lâu tôi
được nghe nói và rất tin nhưng cũng thấy rằng rất cao, rất khó, cần phải có
những tủ sách, những thư viện và trình độ của những học giả mới nghiên
cứu và thấu suốt được, thì ở ngay trong bốn bức tường tù ngục kia, những
con người hầu hết chỉ với trí nhớ, với những kinh nghiệm đấu tranh, với
một tổ chức và tinh thần hiểu biết thật là cách mạng, đã dạy bảo lẫn nhau,
soi sáng cho nhau, và vun xới cho nhau, để đi đến kết quả là cùng nhau
nắm được chân lý.
Chân lý của tư tưởng. Chân lý của trí tuệ. Chân lý của hành động.
Trong khoảng những tháng cuối năm 1937 sang mùa hè 1938 ấy tôi
gần như nghỉ hẳn viết truyện ngắn.
Tôi chuyển sang viết phóng sự, điều tra. Tôi đi làm điều tra và phóng
sự để biết thêm về đời sống của thợ thuyền phu phen và các người lao động
cùng khổ. Tôi chú trọng sâu hơn nữa về sự bần cùng hóa của họ. Tôi không
những chỉ đi thu thập tài liệu ở Hải Phòng mà còn đi thêm những tỉnh khác.
Tôi lại vào mỏ than Vàng Danh. Khi vùng mỏ Vàng Danh nổ những cuộc
đình công rất quyết liệt, tôi vào ngay đây. Tôi có một người anh họ ngày
trước đi phu cao su đất đỏ nay trở về làm thư ký nhà đo của mỏ, và lấy vợ
là một chị làm than. Tôi liên lạc thêm với mấy người thư ký trong đám này
có anh Văn Trọng người cùng quê Nam Định với tôi và cũng muốn viết
báo, viết truyện. Tôi đã định xin việc làm hẳn ở đây, nhờ anh họ tôi và anh
Văn Trọng (7)tìm cho nhưng không được.
Gần Tết ta tôi vào Vinh, vào Bến Thủy. Ra giêng tôi lên Bắc Giang
theo mấy người làm tàu thủy vào điều tra ở những đồn điền của những địa
