làm lễ truy điệu. Lớp học trường công mẹ Chấn đã xin được cho Chấn vào
học là cái lớp ở gian đình trong ngõ hẻm có cụ giáo bảy mươi tuổi nọ ho sù
sụ, đến trường dạy học trò phải đun nước để cụ pha trà, cụ uống cả trong
giờ dạy học kia. Sau đấy, người con giai út cụ giáo cũng hoạt động, ở cùng
chi bộ với Chấn, bị bắt trước Chấn và chết ở Sơn La. Truyền thống đấu
tranh thì như thế, nhưng sức phản động ở tỉnh Nam Định của Chấn cũng
đặc biệt. Nhà máy nào cũng đông thợ đi đạo. Toàn những nông dân vùng bể
bỏ ruộng, bỏ bãi ra đi. Họ tin họ sợ cha cố hơn cả tin, cả sợ cha mẹ. Trên họ
lại còn những thân hào hàng phố và trùm trưởng. Những kẻ này hầu hết lấy
công việc ngăn cấm con cháu, nhặt tin cho quan sứ, quan tổng đốc và tố
giác cộng sản là cả một biểu thị của lòng trung thành làm ăn chỉn chu, và
cũng là đường tiến thân cho mình, cho con cháu mình. Vụ vỡ ở Nam Định
mà tất cả mấy chi bộ, cả ban thành ủy, cả cơ quan ấn là do một em liên lạc
bị thằng cậu em làm trưởng giáo của một họ lẻ đi xưng tội với cha.
Chấn bị bắt trong vụ đó.
"Về Nam Định, có thể nào một lần nữa vì kém suy tính, vì ngây dại
liều lĩnh mà ta lại bị bắt không? Chắc không thể có được!" Một cái án tù
chung thân... những trận đòn làm hai bên xương sườn của Chấn bẹp lún,
trật trẹo hẳn ra sau lưng vì những gót giày dận lên... và đôi mắt Chấn đã bị
lòa gần ba tháng, tới nay chịu không thể xem sách buổi tối... Những ngày
chân cùm, tay xích, trần truồng, tỉnh thì thấy khát như cháy cổ, mê thì bê
bết cứt đái và máu... những ngày không còn là đời sống của con người
trong xà lim, trong hầm phạt, từng phút từng phút ê chề nung nấu những
tính toán vượt ngục và mong mỏi được trở lại hoạt động... những kinh
nghiệm bằng xương bằng máu ấy chắc không để Chấn phạm những hớ
hênh sai lầm nữa.
Nhưng... Chấn cẩn thận thế nào thì thế, Chấn vẫn cứ phải đương đầu
từng giờ với những khó khăn sắp tới. Nghĩa là Chấn vẫn phải trở lại cái tỉnh
cũ. Cái cười chỉ nhếch một tí mép và cái mặt xanh bợt không bao giờ biến
