NGUYỄN TRÃI - Trang 5

nhúc ("Tằm ươm lúc nhúc thuyền đầu bãi"). Con rùa, con hạc, núi, chim,
mây, trăng, ông coi là con cái, là láng giềng, là anh em: "Rùa nằm, hạc lẩn
nên bầy bạn, U ấp cùng ta làm cái con...", "Núi láng giềng, chim bầu bạn,
Mây khách khứa, nguyệt anh tam". Có lúc, ông như hòa tan mình vào thiên
nhiên đến mức dòng suối, tảng đá phủ rêu, vòm thông tán trúc như hòa
nhập với ông làm một: "Côn Sơn có suối rì rầm. Ta nghe như tiếng đàn cầm
bên tai, Côn Sơn có đá rêu phơi, Ta ngồi trên đá như ngồi chiếu êm, Trong
lèn thông mọc như nêm, Tha hồ muôn lọng ta xem chốn nằm, Trong rừng
có bóng trúc râm, Giữa màu xanh mát ta ngâm thơ nhàn"... (Côn Sơn ca -
dịch).
Tiếp theo là niềm tha thiết với bà con thân thuộc ở quê nhà. Thời còn giặc
Minh, nhiều năm ông phải lẫn tránh khắp nơi, xa nhà, xa quê, xa bà con
thân thuộc với bao nỗi buồn rầụ Đêm thu, xa nhà, bên ngọn đèn khuya, ông
day dứt: :Gió thu đến, lá rụng rồi. mình vẫn lận đận quê người, Đêm mưa,
bên ngọn đèn leo lét, hồn mộng cứ vẫn vơ mãi nơi đất khách" (Đêm thu đất
khách - dịch). Tiết Thanh minh đến, theo tục, con cháu phải về thăm mồ mã
ông bà, sửa sang, bồi đắp, thắp nén hương tưởng nhớ, cho đúng đạo làm
con cháu, thế mà đã bao năm ông không về được. Ông chỉ não lòng: "Thân
mình xa ngàn dặm, mồ mã ông bà ở quê không sao giẫy cỏ thắp hương,
Mười năm đã qua, những nguời ruột thịt, quen thân cũ đã chẳng còn ai,
Đành mượn chén rượu ép mình uống, không cho lòng cứ ngày ngày xót xa
nỗi nhớ quê" (Thanh minh - dịch).
Ông mất mẹ lúc mới lên sáu. Lòng con thương mẹ càng nồng. Ông bà
ngoại, cậu, dì đều ở Côn Sơn. Quê nội nhiều đời cũng ở đó. Một lần đi
thuyền về thăm, ông ôn lại bao nỗi đắng cay trong những ngày lưu lạc.
Nghe sao mà tha thiết: "Mười năm rồi mình trôi dạc như cánh bèo, Đêm
ngày nổi nhớ quê cứ như giày vò trong lòng, Bao lần đã gửi hồn tìm về quê
cũ, Nhưng rồi đành nhỏ nước mắt thấm máu mà gội rửa trong tưởng tượng
nấm mồ mẹ, mồ mã ông bà, còn xóm làng, bà con, trong lúc giặc giày xéo
thì tránh sao được những hành vi bạo tàn của chúng! mà mình thì cứ đang
phải thương xót suông, Trời: biết làm sao đây! Một đêm trôi qua bên gối,
không cách nào nhắm mắt được" (viết trên thuyền về Côn Sơn - dịch).