(27.10.1866). - Kế hoạch vận động ở Pháp để giữ ba tỉnh miền tây
(27.10.1866). - Báo cáo về việc gặp lãnh sự Tây Ban Nha (3.11.1866). -
Báo cáo về một số việc cần làm (5.11.1866). - Kế ly gián Anh và Pháp
(24.12.1866). - Về hội nước ngoài (1866?).
Trên đây là hai giai đoạn điều trần của Nguyễn Trường Tộ trước khi đi
Pháp. Điều trần của ông không chỉ là lý thuyết suông, mà luôn đáp ứng với
thực tế đòi hỏi. Triều đình Huế đang lo lắng vấn đề gì, thì Nguyễn Trường
Tộ điều trần vấn đề đó. Như khi chúng ta thấy Tự Đức và triều thần rất lúng
túng chưa biết phải làm sao để lấy lại ba tỉnh đã mất và canh tân xứ sở, thì
ông đệ đạt bản điều trần dưới đây, xin trích dẫn:
Về việc học thực dụng
(23 tháng 7 năm Tự Đức 19, tức 1 tháng 9.1866)
Nguyễn Trường Tộ kính bẩm.
Tôi trộm thấy mấy lâu nay Triều đình lo gấp về việc tự cường, mở
rộng đường ngôn luận, đặt ra đề mục mới, khiến cho trong nước, tài nghệ gì
cũng không bỏ, một điều hay gì cũng không để sót. Dụng tâm đó của Triều
đình chẳng những là cần yếu mà còn thiết thực nữa. Tuy nhiên ngoài việc
khoa cử thường lệ chưa thấy có ngành nào khác hưởng ứng để đáp lại lòng
mong muốn của Triều đình. Chính là vì việc bồi dưỡng nhân tài chưa được
liệu trước...
Nay tôi xin đệ thêm một tập nói rõ về việc học tập bồi dưỡng nhân tài
tức con đường rộng lớn để đi đến giàu mạnh. Những điều tôi nói trong đây
tựa hồ như bỏ cũ theo mới, tôn người hạ mình. Nhưng "Mắng Phật tức yêu
Phật", vậy xin thấu cho nỗi khổ tâm của tôi ở đây, mà rộng lòng tha thứ...
Nay xin Triều đình đặt ra nhiều đề mục giao về cho các quan địa
phương truyền hỏi bất kỳ người nào, bất luận lương hay giáo, ai tìm được
thực lý, thực sự thì theo đầu đề viết thành bài nạp lên. Hàng tháng các
quyển ấy được đưa về Kinh một lần để khảo duyệt. Bất kỳ quyển nào giúp
ích cho việc cần gấp thì được ban thưởng và khuyến khích, rồi sức cho
người ấy y theo quyển mà thi hành. Nếu việc làm phù hợp với lời nói và có
ích cho việc công của nước nhà thì chiếu theo khoa mà bổ dụng. Nếu như
có ích cho việc tư trong dân gian thì được cấp bằng để tự chế tạo ra mà
