chiến tranh Pháp - Đức, Pháp bại trận, Công xã Paris lật đổ Napoléon III,
Đệ tam Cộng hòa Pháp ra đời, nội tình Pháp bối rối...
Suốt một năm tại Pháp, từ đầu năm 1867 đến đầu năm 1868, ngoài
việc lo liệu mở trường kỹ thuật cho Huế, Nguyễn Trường Tộ đã có dịp nắm
bắt được tình hình thế giới, được quen biết học giả và chính khách quốc tế,
được quan sát trực tiếp cảnh quan phồn thịnh của nước Pháp về mọi mặt
kinh tế, xã hội, khoa học, hành chính, giáo dục, v.v... Đồng thời cũng thấy
được nội tình chính trị của nước Pháp và mối tương quan giữa Pháp và các
cường quốc khác. Pháp không phải là nước hùng cường tuyệt đối như sách
Doanh hoàn chí lược mô tả mà ông đã trích dẫn trong bản điều trần Hòa từ
năm 1861.
Nguyễn Trường Tộ viết bản điều trần Bổ túc kế hoạch đánh úp Gia
Định ngày 9.2.1871. Phần đầu là dùng ngoại giao để giải phóng Nam Kỳ
lục tỉnh. Ông viết:
"Một là gấp rút đi Tây, để lấy lại đất đai và gây cảm tình với Y Pha
Nho, để tránh hiềm khích. Khoản này không kể việc họ đã yên hay chưa
yên (hạ bệ vương quyền, lập cộng hòa), cũng cứ nên làm. Vì nếu việc họ
chưa yên, thì ta lại phải đến nước Y dùng kế, cầu Y giúp ta để đuổi Pháp...
"Người Pháp ở phương Đông chưa có thế lực lớn để quyết định, mà người
Anh lại ngấm ngầm ghét Pháp, không giúp Pháp. Ở phương Tây, đã có
nước Phổ (Đức) khiêu chế nước Pháp thì Y mới có thể đưa hết lực lượng
phương Đông (Phi Luật Tân) hợp nhất với ta mà thành công được. Vả lại ta
đã giao ước với Y rằng: Sau xong việc rồi, chẳng những cho họ thông
thương, mà bản triều lại xin với Giáo hoàng rút hết giáo sĩ Pháp về Tây, mà
sai giáo sĩ Y sang thay lĩnh việc đạo giáo để tiện việc quy vào một mối...
Vả lại giáo sĩ tuy vốn vô tâm với thế sự, mà suốt đời họ chỉ lo một
điều là có hành đạo được hay không. Nhưng trong đó cũng có một hai
người không yên phận lo việc đạo giáo. Trong khi người Pháp chỉnh cư
những vùng mới lấy của ta, cũng muốn mượn thanh thế của họ để mưu đồ
lợi riêng. Cho nên năm trước tôi đã bẩm miệng với quan Thượng thư bộ
Binh (Trần Tiễn Thành) và bộ Hộ (Hoàng Thu) muốn nhân lúc đi Tây mà
xin với Giáo hoàng rút giáo sĩ Pháp về, mà chỉ giao cho giáo sĩ nước ta
