7
Nguyễn Trường Tộ nhận định tình thế
sau khi có hiệp ước mới
Q
ua ngả báo chí và các nguồn tin khác, Nguyễn Trường Tộ đã nắm
bắt được nội dung của hiệp ước mới, nên đã viết Kế hoạch duy trì hòa ước
mới (Di thảo số 4) gửi tới Phan Thanh Giản khoảng ngày 18-24.3.1864, tức
là khi Phan Thanh Giản từ Pháp về tới Sài Gòn và đợi tàu ra Huế. Chúng
tôi xin trích dẫn bản điều trần này:
Tôi là Nguyễn Trường Tộ xin kính bẩm,
Sự thế hiện nay rất khó xử, phải tìm người giúp, bủa lưới bốn mặt, để
họ không được hoành hành, thì bản minh ước mới lâu dài được, phải lấy
kinh nghiệm các nước khác đã bị trúng ám kế của họ để làm gương, và bắt
chước những mưu mô mà các nước khác đã chế ngự được họ. Hai lối ấy là
việc rất gấp cho tình thế hiện nay. Tôi đã trình bày sơ lược với hai vị phó sứ
(Phạm Phú Thứ) và bồi sứ (Ngụy Khắc Đản) rằng việc ấy mười phần chắc
chắn không nghi ngờ gì nữa. Vì họ nghĩ rằng nước ta từ trước chưa bao giờ
giao thiệp với nước ngoài, chưa hiểu rõ các mánh khóe nên họ mới dùng
những kế đã thi thố ở các nước khác ra thi thố với ta. Nếu đại nhân (Phan
Thanh Giản) đã có mưu kế riêng rồi, thì tôi không dám bàn nữa. Còn nếu
muốn mưu tính việc thiên hạ, khiến những bọn ghét nhau tự xâu xé lẫn
nhau, để ta được nhân đó mà hưởng lợi, như xưa kia Anh mất Hợp Chúng
Quốc là vì có nước Pháp xen vào; Khang Hy được chia bờ cõi với người
Nga vì bị Hà Lan dụ dỗ; Nhã Điển khỏi bị thần phục Thổ Nhĩ Kỳ, vì có
Anh, Pháp giúp đỡ; các nước Nhật Nhĩ Man (Đức) khỏi bị thôn tính là nhờ
các nước lớn giữ cho. Lý do vì sao được như thế, trong tờ trình bày tháng
