Sau thời hạn ấy, lễ hội kết thúc và những đồ mỹ nghệ khổng lồ ấy tàn lụi đi:
các mặt tiền bong ra, nước mưa và bồ hóng vẽ lên đó những đường rãnh, kiểu
dáng thì lỗi thời, bố cục ban đầu biến mất dưới những phế thải mà, bên cạnh
đó, một sự bồn chồn mới đòi hỏi. Ðấy không phải là những thành phố mới
tương phản với những thành phố cũ; mà là những thành phố có chu kỳ thóa rất
ngắn, so với những thành phố có chu kỳ chậm. Một số đô thị của châu Âu nhẹ
nhàng ngủ thiếp đi trong cái chết: các đô thị của Tân Thế giới sống sôi sục
trong một thứ bệnh kinh niên; mãi mãi trẻ trung, song chúng không bao giờ
lành mạnh.
Vậy nên đi thăm New York hay Chicago vào năm 1941, đến São Paulo vào
năm 1935, không phải sự mới mẻ khiến tôi ngạc nhiên trước tiên, mà là sự đến
sớm của những tàn phá của thời gian. Tôi đã không bất ngờ vì những thành
phố đó thiếu mất mười thế kỷ, tôi đã phải sững người thấy rằng nhiều khu phố
của chúng đã có được đến năm mươi năm; thấy, chẳng chút hổ thẹn, chúng phô
trương những nét tàn lụi đến vậy; bởi dù có đẹp đến đâu thì món trang sức duy
nhất chúng có thể quả quyết là sự trẻ trung, đối với chúng cũng phù du như với
mọi sinh linh. Những đống sắt thép, những chiếc xe điện màu đỏ giống như xe
cứu hỏa, những tiệm rượu màu gụ có hàng lan can ở mặt tiền bằng đồng nhẵn
bóng; những kho chứa gạch trong các ngõ phố cô quạnh chỉ có ngọn gió đơn
độc thổi quét đi rác rưởi; những ngôi nhà thờ tồi tàn nằm dưới chân các văn
phòng và các sở giao dịch ngoại hối xây theo kiểu đại giáo đường; cái mê cung
những cao ốc đã ngả màu lục nhìn xuống những vực sâu các đường hào đan
chéo nhau, các cầu quay và cầu tàu; thành phố không ngừng phát triển chiều
cao do tích tụ những đống đổ nát của chính nó gánh đỡ những công trình xây
dựng mới: Chicago, hình ảnh của châu Mỹ, chẳng có gì đáng ngạc nhiên khi
Tân Thế giới trìu mến tìm thấy ở ngươi hồi ức về những năm 1880; vì cái cổ
kính duy nhất nó có thể có trong cơn thèm khát đổi mới, là cái khoảng cách
khiêm tốn một nửa thế kỷ, quá ngắn để mà thẩm định đối với các xã hội nhiều
nghìn năm của chúng ta, nhưng lại đem đến cho nó, vốn không hề có tư duy về
thời gian, một cơ may nhỏ nhoi để mà trầm tư về thời thanh xuân thoáng chốc
của nó.
