những cái lắc, nhưng nếu một người trong số họ muốn châm lửa mồi thuốc hay
đến lượt anh ta múc cháo ngô, anh ta trao nhạc cụ cho một người ngồi cạnh
tiếp tục lắc, hay thậm chí anh ta một tay tiếp tục lắc, tay kia thì gãi sồn sột.
Nếu một vũ công vênh vang để khoe tiết mục mới ứng tác của mình là mọi
người dừng lại và bình phẩm, cuộc lễ dường như bị quên cho tới lúc, ở trong
một góc nhà khác, bè đồng ca lại tiếp tục từ đoạn vừa bị ngắt quãng.
Tuy nhiên, ý nghĩa của ngôi nhà đàn ông còn vượt qua ý nghĩa gắn liền với
trung tâm đời sống xã hội và tôn giáo mà tôi đã cố gắng mô tả. Cấu trúc của
ngôi làng không chỉ tạo điều kiện cho trò diễn tinh tế của các thể chế: nó tổng
hợp và đảm bảo các mối quan hệ giữa con người với vũ trụ, giữa xã hội với thế
giới siêu nhiên, giữa những người sống và những người chết.
Trước khi đề cập tới khía cạnh này của nền văn hóa Bororo, tôi cần phải mở
một dấu ngoặc về các mối quan hệ giữa những người sống và những người
chết. Thiếu cái đó, sẽ khó hiểu được giải pháp đặc biệt mà tư duy Bororo dành
cho một bài toán phổ quát và nó đặc biệt giống với giải pháp mà ta gặp thấy ở
đầu bên kia của bán cầu tây, ở các cư dân của những khu rừng và đồng cỏ trên
phía đông bắc vùng Nam Mỹ, như người Ojibwa, người Menomini và người
Winnebago.
Chắc chắn không có bất kỳ xã hội nào lại không tôn trọng những người chết
của mình. Ngay cả trên những đường ranh giới của giống loài, người
Neanderthal
cũng chôn những người chết của họ trong những ngôi mộ đào
đắp sơ sài. Chắc hẳn việc thực hành tang lễ thay đổi tùy theo các nhóm người.
Liệu có thể nói sự khác biệt đó là không đáng kể, do nó bao gồm một tình cảm
đồng nhất? Kể cả khi cố gắng đơn giản hóa tối đa những thái độ đối với người
chết, quan sát được trong các xã hội của loài người, ta cũng buộc phải tôn
trọng một sự phân chia lớn giữa các cực của nó mà bước chuyển phải đi qua
một loạt những lớp trung gian.
Một số xã hội để cho những người chết của họ yên nghĩ; nhờ những lễ tưởng
niệm theo chu kỳ, những người chết sẽ không quấy rối những người sống; nếu
