cách tượng trưng, trong những xã hội lao vào những cuộc tranh chấp về uy thế
và ở đó những người tham dự, có thể nói, thường xuyên cầu viện người chết,
tìm cách biện minh cho các đặc quyền của mình bằng các cuộc cầu gọi tổ tiên
và các trò lừa bịp theo phả hệ. Hơn những xã hội khác, các xã hội này cảm
thấy bị quấy rầy bởi những người chết, mà họ lạm dụng. Họ nghĩ rằng những
người chết trả đũa các cuộc truy đuổi của họ: càng bị lợi dụng nhiều thì người
chết càng đòi hỏi và gây gổ nhiều hơn. Nhưng dù là chia đều như ở trường hợp
chứ nhất, hay là đầu cơ vô độ như ở trường hợp thứ hai, thì ý tưởng chủ đạo
vẫn là, trong các mối quan hệ giữa những người sống và những người chết,
không thể tránh được việc chia phần cho hai bên.
Giữa những lập trường cực đoan ấy, có những cách ứng xử trung gian: người
Anh-điêng trên vùng bờ biển phía tây Canada và người Mélanésie viện đến
toàn bộ các tổ tiên của mình trong các lễ cúng, buộc họ phải phù hộ cho các
hậu duệ của họ; trong một số lễ thờ cúng tổ tiên, ở Trung Quốc và châu Phi,
những người chết còn giữ được danh tính riêng của họ nhưng chỉ kéo dài vài
thế hệ: ở người Pueblo vùng tây nam Hợp chủng quốc, họ lập tức không còn là
người chết nữa mà chia nhau một số chức năng riêng biệt. Ngay cả ở châu Âu,
nơi những người chết trở nên dửng dưng và vô danh, văn học dân gian vẫn còn
giữ lại những dấu vết của tình huống kia với niềm tin là có hai loại người chết:
những người chết vì những nguyên nhân tự nhiên và hợp thành một tập thể
những vị tổ tiên bảo hộ; trong khi đó những người tự tử, bị sát hại hay bị bỏ
bùa thì biến thành những linh hồn ác và tị nạnh.
Nếu ta hạn chế trong việc xem xét sự tiến hóa của nền văn minh phương
Tây, quả là thái độ đầu cơ đã dần dần nhạt đi nhường chỗ cho quan niệm hợp
đồng trong các mối quan hệ giữa những người chết và những người sống, quan
niệm này đã nhường chỗ chự lãnh đạm có thể được bày tỏ trong công thức của
Kinh thánh: hãy để người chết chôn cất người chết. Nhưng không có một lý do
nào để giá định là bước tiến triển đó tương ứng với một kiểu mẫu phổ quát.
Đúng hơn, hình như mọi nền văn hóa đã mơ hồ ý thức được cả hai công thức,
chú trọng hơn đến một trong hai cái trong khi vẫn tìm cách tự bảo vệ mình về
mặt bên kia bằng những ứng xử mê tín (vả chăng cũng giống như chính chúng
