ta đã làm như vậy bất chấp những tín ngưỡng hay là phi tín ngưỡng công khai).
Nét độc đáo của người Bororo và những tộc người khác mà tôi đã nêu ra làm
dẫn chứng, là họ đã bày tỏ rõ ràng cả hai khả năng, họ đã xây dựng một hệ
thống những tín ngưỡng và những nghi lễ tương ứng với từng khả năng; cuối
cùng là những cơ chế cho phép chuyển từ khả năng này sang khả năng kia, với
hy vọng hòa giải cả hai.
Tôi sẽ diễn đạt một cách không hoàn chỉnh nếu tôi nói rằng đối với người
Bororo không có cái chết tự nhiên: một người đối với họ không phải là một cá
thể, mà là một con người. Anh ta là bộ phận của một vũ trụ có tính xã hội: ngôi
làng tồn tại từ vĩnh cửu, ngay sát vũ trụ vật chất, bản thân nó bao gồm những
sinh thể sống động khác: các thiên thể và các hiện tượng khí tượng. Sự thể đó,
bất chấp tính chất tạm thời của những ngôi làng cụ thể (do cạn kiệt đất đai để
trồng trọt) những ngôi làng đó hiếm khi ở nguyên một chỗ quá 30 năm. Như
vậy, cái tạo nên ngôi làng không phải là đất đai, cũng không phải là những túp
lều của nó, mà là một cấu trúc nhất định đã được mô tả ở phần trước và được
tất cả các làng sao chép lại. Như vậy ta hiểu được tại sao, khi đảo ngược cách
bố trí tính truyền thống của các làng, các nhà truyền giáo đã phá hủy tất cả.
Còn về những con vật, chúng thuộc một phần về thế giới của con người,
nhất là về cá và chim, trong lúc đó một số con vật sống trên mặt đất thuộc về
thế giới vật chất. Vậy nên, người Bororo coi hình thể con người của họ là trung
gian: giữa hình thể một con cá (do từ con cá mà họ mang tên mang và hình thể
của con vẹt đỏ (mà họ sẽ kết thúc vòng luân hồi của mình dưới hình dạng của
nó).
Nếu trong tư duy của người Bororo (về điểm này giống với các nhà dân tộc
học) nổi bật sự đối nghịch cơ bản giữa tự nhiên và văn hóa, thì từ đó suy ra, họ
còn là những nhà xã hội học hơn cả Durkheim và Comte, theo họ cuộc sống
của con người nằm về phía văn hóa. Nói rằng cái chết là tự nhiên hay phản tự
nhiên sẽ chẳng còn có ý nghĩa gì. Trong thực tế và đúng luật, cái chết vừa là tự
nhiên vừa là phản văn hóa. Nghĩa là khi một người thổ dân chết, không chỉ họ
