sức cổ xưa của chất nhạc trong ngôn ngữ nói của tiếng Pháp, đến mức giọng
nói và nét mặt gợi lên theo hai hướng nhạy cảm cùng một cách thức vừa thô
mộc vừa sâu cay: cái kiểu của những nhà nhân văn thế kỷ thứ XVI, những thầy
thuốc và triết gia, mà bằng thể xác và trí tuệ, dường như ông đang nối dài cái
dòng giống đó.
Giờ thứ hai và đôi khi giờ thứ ba, được dành cho việc trình diễn các bệnh
nhân; lúc đó người ta tham dự vào những tiết mục trình diễn rất khác thường
giữa nhà thực hành tinh quái và những đối tượng, do nhiều năm điều trị trong
bệnh viện tâm thần, đã được thao dượt cho tất cả những thực nghiệm loại này,
biết rất rõ người ta chờ đợi gì ở họ, khi có hiệu lệnh thì tạo ra các rối loạn,
hoặc là kháng cự vừa đủ đối với người dạy thú để giúp anh ta có cơ hội thể
hiện một mẩu dũng cảm. Chẳng hề bị lừa, cử tọa tự nguyện để mình bị lóa mắt
bởi những cuộc phô diễn kỹ thuật điêu luyện đó. Khi đã tỏ ra xứng đáng với sự
quan tâm của ông thầy, thì anh sẽ được ban thưởng bằng việc ông ta tin cậy
giao cho anh một người bệnh để mà có được một cuộc trò chuyện riêng với họ.
Không có một cuộc tiếp xúc nào với những người Anh-điêng man dã lại khiến
tôi khiếp sợ bằng suốt cái buổi sáng hôm ấy khi gặp gỡ với một bà già, quần áo
len dài dày cộm, tự coi mình là một con cá mòi thối nằm trong một tảng băng:
trông thì còn nguyên vẹn đấy, nhưng có nguy cơ vừa tan mất lớp vỏ bảo vệ thì
sẽ rữa ra ngay.
Nhà bác học có phần bí hiểm này, người thúc đẩy những công trình tổng hợp
nhằm ý đồ rộng lớn phục vụ một chủ nghĩa thực chứng phê phán khá đáng thất
vọng, là một con người có tâm hồn hết sức cao quý; mãi sau này ông mới bộc
lộ cho tôi thấy điều đó, sau ngày có hiệp định đình chiến và ít lâu trước lúc ông
qua đời, khi ông đã gần như mù lòa và rút lui về ngôi làng nguyên quán
Lédignan của mình, ông vẫn còn cố viết cho tôi một lá thứ ân cần và kín đáo,
lá thư không có mục đích nào khác là khẳng định tình đoàn kết đối với những
nạn nhân đầu tiên của các biến cố.
Tôi còn mãi tiếc là đã không được quen biết ông khi ông còn tràn trề tuổi
thanh xuân, nước da nâu sđúng như hình ảnh của một nhà chinh phục và rạo
