loài người với vũ trụ vật chất mà từ nay những trình tự lớn trong quan hệ nhân
quả tác động, không phải như những nhân tố lạ đáng sợ nữa: mà chính qua
trung gian của tư duy, chế ngự chúng ta vì lợi ích của một thế giới im lặng mà
chúng ta trở thành những tác nhân?
Hẳn Rousseau có lý khi tin rằng, vì hạnh phúc của chúng ta, tốt hơn cả là
nhân loại giữ được “một trung dung giữa cái uể oải của trạng thái nguyên thủy
với hoạt động hăng hái do tính tự ái của con người”; rằng trạng thái đó là
“trạng thái tốt nhất cho con người” và để thoát ra khỏi trạng thái ấy cần phải có
“sự tình cờ bi thảm nào đấy” trong đó có thể nhận ra cái hiện tượng hai lần đặc
biệt này - vì nó là độc nhất và nó đến chậm - là sự lên ngôi của nền văn minh
cơ khí. Tuy nhiên vẫn rõ ràng trạng thái trung dung đó tuyệt nhiên không phải
là một thủy, nó giả định và chấp nhận một mức độ tiến bộ nhất định: và không
một xã hội đã được mô tả nào đưa ra được một hình ảnh ưu thế, ngay cả khi
“hình mẫu những người man dã, mà chúng ta thấy hầu như tất cả đều mãi mãi
dừng lại đấy”.
Công cuộc nghiên cứu những người man dã này mang lại một điều gì đó
khác hơn là phát hiện một trạng thái có tính chất không tưởng hay khám phá ra
một xã hội hoàn hảo giữa rừng sâu; nó giúp chúng ta xây dựng một khuôn mẫu
lý thuyết của xã hội loài người, không tương ứng với bất kỳ một thực tế nào
quan sát được, nhưng nhờ vào đó ta sẽ có thể đi đến chỗ lần ra được “điều gì là
gốc gác và là nhân tạo trong tính chất hiện tại của con người và hiểu rõ một
trạng thái đã không còn tồn tại nữa, có thể chưa hề tồn tại, chắc chắn sẽ không
bao giờ có, tuy nhiên lại cần có được những khái niệm đúng về nó để đánh giá
đúng trạng thái của chúng ta hiện nay”. Tôi đã dẫn ra công thức này để làm nổi
bật ý nghĩa cuộc điều tra của tôi ở người Nambikwara; vì tư tưởng của
Rousseau luôn đi trước thời đại của ông, không tách rời môn xã hội học lý
thuyết với khảo sát trong thí nghiệm hay trên thực địa mà ông hiểu rõ sự cần
thiết. Con người tự nhiên không có trước, cũng không ở bên ngoài xã hội. công
việc của chúng ta là tìm lại được hình hài anh ta, gắn liền với trạng thái xã hội
mà ở bên ngoài nó thân phận của con người là không thể hình dung được; tức
là, phải vạch ra chương trình các cuộc thí nghiệm “sẽ cần thiết để đạt tới chỗ
