biết được con người tự nhiên” và xác định “các phương tiện để tiến hành các
cuộc thí nghiệm ấy ngay trong lòng xã hội”.
Nhưng khuôn mẫu ấy - chính là giải pháp của Rousseau - là vĩnh cửu và phổ
biến. Những xã hội khác có thể không tốt hơn gì xã hội chúng ta; kể cả khi
chúng ta muốn tin như vậy, thì chúng ta cũng không có được bất kỳ phương
pháp nào để chứng minh. Tuy nhiên, hiểu sâu hơn những xã hội đó, chúng ta sẽ
dành được một cách thức để tách ra khỏi xã hội của chúng ta, không phải vì nó
là tuyệt đối và duy nhất xấu xa, mà vì đó là xã hội duy nhất mà chúng ta phải
vượt qua: chúng ta phải là như vậy do trạng thái của các xã hội khác. Như vậy
chúng ta đã đạt đến mức độ tiếp cận chặng thứ hai cho phép, không giữ lại bất
cứ điểu gì của bất kỳ xã hội nào, sử dụng tất cả chúng để rút ra được những
nguyên lý của đời sống xã hội có thể vận dụng vào việc cải tổ các tập tục của
chính chúng ta, chứ không phải của các xã hội khác lạ: do một đặc quyền trái
ngược với đặc quyền trước đây, chính cái xã hội duy nhất mà chúng ta là thành
viên là cái chúng ta có thể thay đổi mà không mạo hiểm hủy hoại nó; vì những
biến đổi đó cũng xuất phát từ xã hội ấy, do chúng ta đưa vào xã hội đó.
Khi đặt cái khuôn m mà chúng ta gợi lên ra ngoài thời gian và không gian,
chắc chắn chúng ta gặp phải một nguy cơ, là đánh giá thấp thực tế của sự tiến
bộ. Lập trường đó sẽ có nghĩa là con người ở mọi nơi và mọi lúc đều thực hiện
cùng một nhiệm vụ, xác định cùng một mục tiêu, và trong quá trình tiến triển
của họ, chỉ có các phương sách là khác nhau. Tôi thú thực là thái độ đó không
làm tôi lo ngại; hình như đó là thái độ thích hợp nhất với các thực tế, như lịch
sử và dân tộc học phát lộ cho chúng ta; và nhất là tôi thấy nó có vẻ màu mỡ
hơn. Những chiến sĩ nhiệt thành của tiến bộ, do quá ít những trường hợp mà họ
tạo ra, dễ rơi vào trạng thái không nhận biết được những tài sản mênh mông
được nhân loại tích lũy ở bên kia cái rãnh hẹp mà họ dán mắt chăm chăm vào
đó; đánh giá cao tầm quan trọng của những nỗ lực quá khứ, họ hạ giá những gì
chúng ta còn phải thực hiện. Nếu con người bao giờ cũng chỉ phải dồn sức vào
mỗi một công việc, là làm cho một xã hội có thể sống được, thì những sức lực
đã kích thích các tổ tiên xa xăm của chúng ta cũng đang hiện hữu trong chúng
ta. Không có gì là đã xong; chúng ta có thể bắt tay làm lại tất cả. Những gì đã
