trường của ông. Đối với ông “lịch sử rút gọn” của nhân loại được tóm lại theo
cách sau đây: “Từng có một con người tự nhiên; người ta đã nhét vào bên
trong con người đó một con người nhân tạo và đã dấy lên trong hang đá một
cuộc chiến tranh liên tục kéo dài cả cuộc đời”. Quan niệm đó là vô lý. Nói đến
con người, là nói đến ngôn ngữ và nói đến ngôn ngữ là nói đến xã hội. Những
người Polynésie của Bougainville
(là phần “phụ thêm của cuộc du hành” từ
đó Diderot đưa ra lý thuyết này) sống thành xã hội chẳng kém gì chúng ta. Nói
khác đi, thì sẽ là đi ngược lại phân tích dân tộc học chứ không theo hướng nó
kích thích sự khai phá.
Khuấy động những vấn đề này, tôi tin chắc là sẽ chẳng có lời giải đáp,
ngoài giải đáp Rosseau đã cung cấp: Rousseau, đã bị gièm pha biết bao nhiêu,
trước nay chưa bao giờ bị hiểu sai đến thế, phải đương đầu với lời buộc tội nực
cười gán ghép cho ông tội tôn vinh trạng thái tự nhiên - trong đó có thể nhìn
thấy sai lầm của Diderot, chứ không phải của ông - vì chính xác là ông đã nói
điều ngược lại và là người duy nhất còn lại chỉ ra làm thế nào thoát ra khỏi
những mâu thuẫn mà chúng ta đang lang thang trong đó, theo đuôi các đối thủ
của ông; Rousseau, nhà dân tộc học nhất trong các triết gia; nếu ông chưa bao
giờ du hành đến những vùng đất xa xôi, thì kho tài liệu của ông cũng đầy đủ
tới mức một người đương thời có thể có được và ông đã lm cho nó sống động
lên - khác với Voltaire - bởi một óc tò mò đầy thiện cảm đối với các tập tục của
nông dân và tư duy dân gian; Rousseau, người thầy của chúng ta, Rousseau,
người anh của chúng ta, mà chúng ta hết sức vô ơn, nhưng mỗi trang viết trong
cuốn sách này đều có thể để kính tặng ông, nếu sự dâng kính này còn chưa
xứng đáng với hương hồn vĩ đại của ông. Vì, chúng ta chỉ có thể thoát ra được
khỏi mối mâu thuẫn gắn liền với lập trường của nhà dân tộc học, bằng cách đi
lại, vì lợi ích của chúng ta, lối đi đã đưa ông vượt qua những đổ nát do cuốn
Luận về nguồn gốc sự bất bình đẳng để lại, sang công trình to lớn là cun Khế
ước xã hội mà cuốn Emile làm phát lộ nội dung ẩn chứa. Nhờ có ông chúng ta
biết được làm thế nào, mà sau khi đã xóa bỏ mọi trật tự, chúng ta vẫn có thể
khám phá ra những nguyên lý cho phép xây dựng một trật tự mới.
