đốc năm ngày sau do lụt ở Punjab, nên tôi cũng đã có thể đến đây mà không hề
báo trước.
Khu Taxila, xưa kia có tên theo tiếng Phạn là Takshasilâ - thành phố của
những người thợ xẻ đá - chiếm một thung lũng hội tụ của các con sông Haro và
Tamra Nala: thung lũng Tiberio Potamas của người xưa. Hai thung lũng và
rặng núi nằm giữa ấy có người cư trú liên tục trong 10 hay 12 thế kỷ: từ lúc
thành lập ngôi làng cổ đại nhất đã được khai quật, vào thế kỷ thứ VI trước
Công nguyên, cho đến khi các tu viện Phật giáo bị phá hủy bởi những người
Huns da trắng xâm chiếm các vương quốc Kushan và Gupta vào giữa những
năm 500 và 600 sau Công nguyên. Đi ngược lên các thung lũng, ta đi xuôi
xuống dòng chảy của lịch sử. Bhir Mound, dưới chân ngọn núi ở giữa khu vực
là di tích cổ nhất; vài kilomet về phía thượng nguồn là thành phố Sirkap từng
huy hoàng dưới triều đại Parthes và sát ngay ngoai khuôn viên thành phố là
đền thờ bái hỏa giáo của Jandial mà Apollonius de Tyane
từng đến thăm; xa
hơn nữa là thị trấn Sirsuk của người Kushan và trên các điểm cao khắp chung
quanh, những lăng mộ và tu viện Phật giáo Mohra Moradu, Jaulian,
Dhamarâjikâ, lởm chởm những pho tượng bằng đất sét ngày xưa vốn thô,
nhưng bị những đám cháy do người Huns tình cờ gây ra nung cháy nên còn lưu
giữ lại được.
Vào khoảng thế kỷ thứ V trước Công nguyên, ở dây có một ngôi làng
được sáp nhập vào đế chế Achéménide
và trở thành một trung tâm đại học.
Trên đường tiến quân tới Jumma, Alexandre
đã dừng lại trong vài tuần lễ,
vào năm 326, ở ngay đại điểm giờ đây là phế tích Bhir Mound. Một thế kỷ sau,
các hoàng đế Maurya trị vì ở Taxila, nơi Asoka - người đã xây lăng mộ lớn
nhất - đã khuyến khích việc truyền bá đạo Phật. Đế chế Maurya sụp đổ khi
Asoka chết vào năm 231, và các vua Hy Lạp ở Bactriane thay thế ông ta. Vào
năm 80 trước Công nguyên, người Scythes
chiếm cứ vùng này, rồi đến lượt
họ lại để lọt vào tay người Parthes
mà đế chế, vào khoảng năm sau Công
nguyên, kéo dài từ Taxila đến Doura - Europos. Người ta xác định Apollonius
đã đến thăm nơi đây vào thời gian này. Nhưng, đã từ hai thế kỷ, các dân tộc
Kushan đã tiến, từ vùng tây bắc Trung Quốc mà họ rời đi vào khoảng năm 170
