cuồng kẻ quyến chăng! Kẻ cuồng thì tiến lên theo cái cao xa, kẻ quyến thì
có điều không thèm làm (Luận Ngữ: Tử Lộ, XIII). Ý Ngài nói: Đạo của
Ngài là đạo trung dung, nếu được người theo đúng đạo ấy mà truyền cho là
hơn cả, nhược bằng không có hạng người ấy thì truyền cho hạng cuồng,
quyến. Vì rằng cuồng là kẻ có chí rất cao mà việc làm thì không kịp; quyến
là kẻ trí chưa đủ mà phần giữ đạo có thừa. Những kẻ ấy còn có tài đức
khích lệ để tiến đến đạo trung, hơn là những người tầm thường không thể
làm cho hiểu đạo và theo đạo được.
Nói rút lại, đạo của Khổng Tử là đạo trung dung của người quân tử, tuy
không huyền diệu, siêu việt như đạo Lão, đạo Phật, nhưng cũng cao minh
lắm, mà lại rất thích hợp với chân lý, thật là cái đạo xử thế rất hay, rất phải,
ai cũng có thể theo được và có thể thi hành ra đời nào cũng được. Đạo ấy
tóm lại rất rõ trong mấy lời sau này: “Tôn đức tính nhi đạo học vấn, trí
quảng đại nhi tận tinh vi, cực cao minh nhi đạo trung dung, ôn cố nhi tri
tân, đôn hậu dĩ sùng lễ
尊德性而道問學，致廣大而盡精微，極高明而道
中庸，溫故而知新，敦厚以崇禮: Tôn đức tính, chuộng học vấn, rất
quảng đại mà không sót cái tinh vi, cực cao minh và noi theo trung dung, ôn
lại những điều cũ và biết thêm điều mới, đôn đốc cái hậu tình mà sùng
thượng lễ nghi” (Trung Dung).
Theo được đạo ấy, thì người ta thành ra có cái nhân cách hoàn toàn, tiến có
thể làm được ích quốc lợi dân, thoái có thể khiến cho sự sinh hoạt của mình
được ung dung vui thú, Đem đạo ấy mà thực hành ở đời, thì có thể làm cho
sự cư xử của người ta rất có nề nếp, có trật tự, mà vẫn điều hòa êm ái, người
trên không kiêu căng xa xỉ, người dưới không xảo nịnh, giả dối. Song vì
người đời ham mê những điều lợi lộc, đắm đuối vào tư dục, rồi thường chỉ
mượn tiếng đạo đức của thánh hiền mà làm cái bình phong che trước mặt,
còn đằng sau thì thấy đầy những việc gian ác, dâm tà. Bởi thế cho nên cái
phần tinh túy của thánh hiền mất mòn đi, để đến nỗi người ta thì tiến lên
mãi, mà mình thì đứng dừng lại, lâu ngày thành ra chỉ giữ được cái vỏ hẩm
nát, còn cái tinh thần linh hoạt thì đi đâu mất cả. Như thế há chẳng phải là
cái tội rất lớn của những học giả xưa nay hay sao?
