子而時中;小人之反中庸也，小人而無忌憚也: Quân tử thì trung dung,
tiểu nhân thì trái trung dung. Trung dung của quân tử là quân tử mà thời
trung; trung dung của tiểu nhân là tiểu nhân mà không kiêng sợ gì, Vậy
Ngài cho là có cái trung dung của quân tử và có cái trung dung của tiểu
nhân. Trung dung của quân tử mới thật là trung dung, mà trung dung của
tiểu nhân không phải là trung dung. Trung dung của quân tử thì hợp với đạo
lý, mà trung dung của tiểu nhân thì tầm thường đê hạ. Học giả có nhận rõ ý
nghĩa ấy, thì mới hiểu được hai chữ trung dung của Khổng giáo. Bởi thế cho
nên Khổng Tử nói: “Trung dung kỳ chi hỹ hồ, dân tiển năng cửu hỹ
中庸其
之矣乎，民鮮能久矣: Đạo trung dung rất khó lắm vậy ôi, đã lâu nay ít
người theo được vậy!”
Trung dung là đạo rất khó theo, vì người tài giỏi thì thường hay quá mất cái
vừa phải, mà người ngu hèn thì lại bất cập, cho nên Khổng Tử mới nói:
“Đạo chi bất hành dã, ngã tri chi hỹ: trí giả quá chi, ngu giả bất cập dã.
Đạo chi bất minh dã, ngã tri chi hỹ; hiền giả quá chi, bất tiếu giả bất cập
dã. Nhân mạc bất ẩm thực dã, tiển năng tri vị dã
道之不行也，我知之矣;
知者過之，愚者 不及也。道之不明也，我知之矣;賢者過之，不肖者不
及也。人莫不飲食也，鮮能知味也: Đạo mà không thi hành ra được, ta
đã biết tại sao rồi: Người trí giả thì quá đi, kẻ ngu giả thì bất cập; đạo mà
không sáng rõ ra được, ta đã biết tại sao rồi: người giỏi thì quá đi, người
không giỏi thì bất cập. Người ai chẳng ăn uống, nhưng ăn uống mà biết
mùi, thì ít lắm vậy”. Đạo trung dung khó như thế, cho nên người nào không
hiểu hết ý nghĩa, cho là tầm thường, không có phần cao minh. Nhưng xét kỹ
ra, đạo ấy là đạo của người quân tử, mà người quân tử như ta đã bàn ở mục
trên, là bậc người hoàn toàn, có đức độ rất rộng. Phải thật là quân tử mới
trung dung được, chứ không thì chỉ là mượn tiếng trung dung mà thôi. Cái
trung dung giả của tiểu nhân thì lại càng đáng ghét lắm”.
Khổng giáo vốn chú trọng ở đạo trung dung, nhưng nếu không trung dung
được, thì cũng không ưa sự tầm thường. Bởi vậy Khổng Tử nói: “Bất đắc
trung hàng nhi dữ chi, tất dã cuồng quyến hồ! Cuồng giả tiến thủ, quyến
giả hữu sở bất vi dã
不得中行而與之，必也狂狷乎！狂者進取， 狷者有
所不為也: Không được người theo đúng đạo trung mà dạy, thì ắt dạy kẻ
