THIÊN XVII. NHO GIÁO ĐỜI NGUYÊN
(1280-1360)
Từ đầu thế kỷ thứ XII, vào quãng năm 1127 trở đi, nhà Tống phải dời đô về
phía nam, nước Tàu ở phía bắc sông Trường Giang, trước thuộc về nước
Kim, sau thuộc về Mông Cổ. Nước Kim và nước Mông Cổ là những nước
của các rợ ở phía bắc lập ra, uy võ thì có thừa, mà vốn học thì không đủ,
cho nên đến khi người những nước ấy vào cai trị nước Tàu đều bị cảm hóa
theo văn minh của Tàu. Bởi vậy người Tàu thuộc về những nước ấy vẫn
theo Nho giáo, song vì người phía nam và phía bắc không được giao thông
với nhau, cho nên sự học đất bắc không được thịnh như bên Nam Tống.
Đến quãng thế kỷ thứ XIII, năm 1234, Mông Cổ lấy được nước Kim, vua
Mông Cổ là Ogodai (1229-1241), tức là vua Thái Tông nhà Nguyên, mới
dùng những người Nho học như bọn Diêu Khu
姚摳, Dương Duy Trung 楊
惟中 để mở mang việc học. Từ đó cái luồng sóng Nho học bên Nam Tống
mới dần dần tràn lên phía bắc.
Việc vua Mông Cổ mà sùng thượng Nho học là bởi ở ba cái nguyên nhân.
Một là cái văn học của người Tàu đã cao lắm và lại rất thuận tiện cho sự cai
trị. Hai là vua Mông Cổ vốn có ý kiêm tính cả nước Tàu, cho nên khi lấy
được nước Kim rồi, rất chú ý đến sự mở mang việc học để thu phục người
Tàu. Ba là nước Mông Cổ mới mở nước có Gia Luật Sở Tài (Yélou
Tchoutsai) làm tể tướng, rất sùng Nho học. Gia Luật Sở Tài là dòng dõi vua
nước Khiết Đan ngày trước, theo giúp vua Thái Tổ và vua Thái Tông nhà
Nguyên, xếp đặt mọi việc trong nước và định ra chế độ làm cho nước Mông
Cổ thành ra có kỷ cương. Ông thường khuyên vua Mông Cổ nên dùng
những người Nho học để làm quan giúp nước.
Bởi có những nguyên nhân ấy cho nên ngay từ lúc đầu vua Thái Tông nhà
Nguyên sai mở khoa thi ở các quận để lấy nho sĩ, đặt chức quốc tử học tổng
giáo và chức đề học, bắt những con các quan đi học.
Đến đời vua Hiến Tông nhà Nguyên (Mông Kha) cho em là Hốt Tất Liệt
(Koubilai) sang kinh lý việc bên Tàu. Hốt Tất Liệt ưa dùng những người
