NHỮNG DI CHÚC BỊ PHẢN BỘI - Trang 177

động đất. Người ta không nhận ra trong các biến cố lịch sử một sự thống
nhất, cũng chẳng thấy ở đó một tính liên tục và không nghĩ rằng có thể uốn
cong dòng chảy của nó. Jacques anh chàng theo thuyết định mệnh của
Diderot đăng lính vào một trung đoàn, rồi bị thương nặng trong một trận
đánh; cả cuộc đời anh sẽ còn in dấu chuyện đó, anh sẽ què chân đến hết
đời. Nhưng cuộc chiến nào vậy? Cuốn tiểu thuyết không nói ra. Và nói làm
gì? Tất cả các cuộc chiến tranh đều giống nhau. Trong các tiểu thuyết thế
kỷ XVIII thời điểm lịch sử chỉ được xác định rất ước chừng. Chỉ sang đầu
thế kỷ XIX, kể từ Scott và Balzac, các cuộc chiến tranh mới không còn có
vẻ giống hệt nhau và các nhân vật tiểu thuyết mới sống trong một thời gian
có ngày tháng chính xác.
Tolstoi quay lại các cuộc chiến tranh Napoléon với một độ lùi 50 năm.
Trong trường hợp của ông, cảm nhận mới về lịch sử không chỉ in dấu trong
cấu trúc tiểu thuyết, ngày càng có đủ khả năng thu bắt (trong các đối thoại,
trong các mô tả) tính chất lịch sử của các biến cố được kể lại; điều ông
quan tâm hàng đầu là mối quan hệ của con người với lịch sử (năng lực của
nó chế ngự hay thoát khỏi lịch sử, được tự do hay không đối với lịch sử) và
ông đề cập vấn đề đó một cách trực tiếp, với tư cách là chủ đề của cuốn tiểu
thuyết của ông, chủ đề mà ông khảo sát bằng tất cả các phương tiện, kể cả
lối suy nghĩ mang tính tiểu thuyết.
Tolstoi luận chiến chống lại tư tưởng coi lịch sử được làm nên bởi ý chí và
lý trí của các vĩ nhân. Theo ông, lịch sử tự làm nên chính nó, tuân thủ
những quy luật riêng của nó mà con người không thể nhận biết. Các vĩ
nhân "là những công cụ vô ý thức của lịch sử, họ hoàn tất một sự nghiệp
mà họ không hiểu được ý nghĩa". ở một đoạn sau: "Thượng đế buộc mỗi
con người đó, trong khi theo những mục đích riêng của mình, phải tham gia
vào một kết cục duy nhất và to lớn, mà chẳng ai trong số họ, dù là
Napoléon hay Alexandre hay một ai đó bất kỳ trong các diễn viên thì lại
càng ít hơn, có được chút ý thức nào." Và nữa: "Con người sống có ý thức
cho mình, nhưng tham dự một cách vô ý thức vào công cuộc đeo đuổi
những mục đích lịch sử của toàn thể nhân loại." Từ đó đi đến cái kết luận
khổng lồ này: "Lịch sử, nghĩa là cuộc sống vô ý thức, tổng thể và tập quần