412). và đúng như bà đã chỉ ra: "Đi sâu vào chi tiết một làng lấy làm mẫu, sẽ cho thấy một
ý nghĩa sai lạc về tính phức tạp chung, và tăng cường sự nghiên cứu tỉ mỉ sẽ có cái nguy
hiểm, do sự quá đáng về các điểm khác biệt, làm mờ mất những nét chung lớn ở nền móng
của các định lệ trong xã" (Cuisinier 2007: 412). Thế nên, để hiểu rõ hơn sự tự trị và hoàn
chỉnh của bộ máy chính trị nhà lang, tôi đã phải làm cái việc dại dột mà nhiều người tránh
là sơ đồ bộ máy Ậu khá rắc rối giúp việc nhà lang. Trong đấy, phần lớn kiến thức để dựng
lên sơ đồ là một sự kết hợp trên cơ sở tri thức được cung cấp bởi Mạc Đường (1963) và
(Cuisinier 2007). Cần nói thêm, những ghi nhận của Mạc Đường là khá tương thích với
làng Tức Tranh (Mường Vang) được đưa ra bởi Cuisinier. Vì thế, ở những nơi khác như
xóm Sao (Hạ Bì), hay ở Phú Thọ thì tình hình khác đi rất nhiều. Nhưng dẫu sao, việc sơ đồ
hóa luôn là cần thiết bởi chính vì bộ máy Ậu là quá rắc rối và phức tạp
. Nhìn vào tổ
chức bộ máy Ậu, lập tức chúng ta nhận thấy việc phân công nhiệm vụ các Ậu là khá hoàn
chỉnh và có phân tinh tế. Hai bộ phận [I] Bộ phận Ậu giúp trị an, đối nội, thống lĩnh bản
mường, và [II] Bộ phận Ậu giúp quản lí ruộng đất, nông nghiệp là hai thành tố chính trong
hành chính Mường cổ truyền. Bộ phận mới hình thành về sau, nhằm tương thích với nền
hành chính người Pháp là [III] Bộ phận Ậu giúp thu thuế, hành chính thuộc địa, đối ngoại.
Từ ba bộ phận chủ đạo của bộ máy Ậu, cho phép chúng ta có một quan sát về hành chính
Mường trước 1945, từ xã hội truyền thống đến thời Pháp thuộc. Sau 1945, hay chậm hơn
một chút, kéo dài thêm 5, 10 năm, mọi thứ đã biến mất trong xã hội Mường các dấu vết của
nền hành chính Mường cô truyền. Các miêu tả để lại của Cuisinier, Mạc Đường và Từ Chi
về nhiệm vụ, vai trò của từng Ậu là tỉ mỉ và cụ thể nên xét thấy, ở đây, không cần phải bàn
lại. Tuy nhiên, có một chi tiết thú vị được đưa ra bởi Cuisinier cho phép chúng ta thấy được
tính chất ràng buộc chéo, "gián điệp nội bộ", mà nhà lang đã khôn ngoan "cài cắm" trong
nền hành chính của mình. Bộ máy hành chính vừa của "Ậu chấu" dù có vai trò nhỏ hơn bộ
máy hành chính lớn của "Ậu cả - Ậu gia thượng" cai quan, nhưng lại có nhiệm vụ theo dõi
chính các động tĩnh bất lợi trong nội bộ nhà lang để cấp báo cho lang biết những điều bất
lợi và nguy hại đe dọa quyền lực và lợi ích ông ta. Đồng thời, "Ậu cai cả" - một trong
những giúp việc quan trọng cho "Ậu cả" lại có vai trò gián điệp trá hình "giúp đỡ" lý trưởng
(ly tlương) - nhân vật quan trọng của bộ máy hành chính nhỏ nhằm phát hiện các âm mưu
bất lợi mà người Pháp qua nền hành chính tay sai của họ muốn thao túng vùng Mường.
Người Pháp đã nỗ lực nhằm loại bỏ quyền lực các quan lang. Ngược lại, nhà lang luôn tìm
cách "cài cắm" trở lại bộ máy hành chính Pháp các thân tín để hạn chế ảnh hưởng và giữ
vững phần tự trị.
Người Pháp đã không dễ dàng gạt bỏ quyền lực nhà lang. Bởi như nhà quan sát
Nguyễn Văn Ngọc (1925) đầu thế kỷ XX xác nhận, kể cả triều Nguyễn lẫn người Pháp,
tham vọng gây ảnh hưởng lên xứ Mường là mạnh mẽ, nhưng sự thực thì những ảnh hưởng
ấy "chưa thấm thìa được là bao". Bởi, quyền lực nhà lang, sự tự trị vốn có của nó, không
